Αν και η ιδέα της προόδου θεωρείται παιδί του Διαφωτισμού –και αποτελούσε, ως ιδεώδες, ένα από τα βασικότερα προτάγματά του– δεν ήταν εντελώς ξένη στην αρχαιότητα, παρόλο που ως έννοια απουσιάζει από την αρχαιοελληνική γραμματεία. Ηδη από το ξεκίνημα της αναζήτησής μας πέφτουμε πάνω σε μια αντιφατικότητα και μια αμφισημία της λέξης «πρόοδος» που δεν είναι μόνο εννοιολογικά, φιλοσοφικά και κοινωνιολογικά φορτισμένη, αλλά και ιστορικά και φιλολογικά.
Οπως αναφέρεται στο βιβλίο «Η ιδέα της προόδου στην κλασική αρχαιότητα» (μτφρ. Γιώργος Τραϊανός, Εξάντας, 2000) –όπου παρουσιάζεται, ως εισαγωγή, ένα σχετικό άρθρο του E. R. Dodds, το οποίο υποστηρίζεται στη συνέχεια από σχετικά αρχαία κείμενα που παρατίθενται στο πρωτότυπό τους και σε μετάφραση– υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις για το κατά πόσον η συγκεκριμένη έννοια σχετίζεται ή δεν σχετίζεται με την αρχαιότητα.
Ετσι, σύμφωνα με όσα σχετικά παραθέτει ο Ιρλανδός αυτός κλασικιστής, υπάρχουν ορισμένοι ερευνητές που υποστηρίζουν ότι οι αρχαίοι δεν είχαν καν διανοηθεί την ιδέα της προόδου, ενώ άλλοι μελετητές ισχυρίζονται είτε ότι οι Ελληνες ήταν αυτοί που «δημιούργησαν την ιδέα της προόδου», είτε ότι αυτοί εξέφρασαν τις περισσότερες απόψεις, που οι κατοπινές γενιές, ώς τον 10ο αιώνα, συνήθιζαν να τις συνδέουν με τη λέξη «πρόοδος».
Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ο Ιωνας προσωκρατικός Ξενοφάνης είναι αυτός, που με τη φράση του «Οι θεοί δεν τα αποκάλυψαν όλα εξαρχής στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι ψάχνοντας με τον καιρό ανακαλύπτουν το καλύτερο» (απόσπασμα Β 18, Diels-Kranz), εισάγει για πρώτη φορά την ιδέα της προόδου στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Ιδιαίτερα υποστηρικτική της ιδέας της προόδου φαίνεται πως είναι η εποχή της κλασικής αρχαιότητας. Ως σημαντικός υποστηρικτής της θεωρίας της προόδου εμφανίζεται, την περίοδο αυτή, ο σοφιστής Πρωταγόρας. Παρόλο τον γνωσιολογικό του σκεπτικισμό, που σίγουρα δεν βοηθούσε στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης, ο Αβδηρίτης φιλόσοφος κάλλιστα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας προοδευτικός, κοινωνικός αναμορφωτής και υποστηρικτής του ανθρωπισμού.
Σαφείς απόψεις για τα κοινωνικά, επιστημονικά και πρακτικά ανθρώπινα επιτεύγματα, και την ανθρώπινη πρόοδο γενικότερα, εμφανίζονται κατά τον 5ο αιώνα και από άλλους φιλοσόφους, όπως από τον Αναξαγόρα και τον Δημόκριτο, καθώς επίσης από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη.
Χαρακτηριστικές αναφορές έχουμε, για παράδειγμα, στο «Προμηθεύς δεσμώτης» του Αισχύλου (με τον μύθο του Προμηθέα που έκλεψε τη φωτιά από τον ουρανό για να τη δώσει στους ανθρώπους, πράξη που σηματοδοτεί την απαρχή του τεχνικού πολιτισμού και της ανθρώπινης προόδου), στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή (με τις επινοήσεις και τα τεχνικά επιτεύγματα του ανθρώπου, όπως τον προφορικό και γραπτό λόγο, τη γεωργία, το κυνήγι, τη ναυσιπλοΐα, τη φαρμακολογία και την ιατρική) και στις «Ικέτιδες» του Ευριπίδη (με την κοινωνική οργάνωση, τη γεωργία και τη ναυσιπλοΐα).
Αυτό που είναι ωστόσο αξιοσημείωτο είναι ότι από την αρχαία ακόμη εποχή –και πέρα από τους δύο αντιπροοδευτικούς μύθους, τον μύθο του χαμένου παραδείσου και τον μύθο της αιώνιας επιστροφής– η πίστη στην επιστημονική, τεχνική και κοινωνικο-ιστορική, συνακόλουθα, πρόοδο σοφά συμβαδίζει με την πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα επιτεύγματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο για καλό όσο και για κακό σκοπό (η άποψη του Θησέα στον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη), καθώς και με την άποψη ότι αν απουσιάζει η «πολιτική τέχνη» τότε τα επιτεύγματα αυτά μπορεί να οδηγήσουν σε μια ηθική οπισθοδρόμηση που μόνο η «αιδώς» και η «δίκη» μπορούν να αποτρέψουν («Πρωταγόρας» του Πλάτωνα, 322 b και 322c).
Σήμερα –και πέρα ασφαλώς από το μεγάλο όσο και ευεργετικό, δυστυχώς όμως για ένα μικρό μόνο κομμάτι της ανθρωπότητας, ρόλο της επιστήμης και της τεχνολογίας– τα τεράστια προβλήματα που έχει συσσωρεύσει στις ανθρώπινες κοινωνίες και σε ολόκληρο τον πλανήτη η ραγδαία και νεοφιλελεύθερα καθοδηγούμενη ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης απαιτούν επιτακτικά μια ριζική επανεξέταση της έννοιας της προόδου. Προς τον σκοπό αυτό θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό και χρήσιμο να αναφερθεί, και από τη θέση αυτή, το πολύ ενδιαφέρον πρόσφατο βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη «Οι θύελλες της προόδου» (εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2017).
Στο βιβλίο αυτό, το επιστημονικό, επιστημολογικό και φιλοσοφικό υπόβαθρο και κύρος του Μπιτσάκη συναντάει τον Μπιτσάκη των αδιάλειπτων κοινωνικών και πολιτικών αγώνων για να μας παρουσιάσει μια κριτική και διαχρονική θεώρηση της έννοιας της προόδου όσο και σύγχρονα χαρακτηριστικά παραδείγματα των αρνητικών, καταστροφικών της εκφάνσεων.
Βάση της κριτικής και αφυπνιστικής του θεώρησης είναι «Οι κλασικοί του μαρξισμού και η πείρα του παγκόσμιου εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος […], οι επαναστατικές κατακτήσεις των φυσικών και των κοινωνικών επιστημών» και η θέση πως η πρόοδος αποτελεί μια «κατ’εξοχήν κεντρική έννοια της αστικής αντίληψης για τον άνθρωπο».
* καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ
Πηγή: https://www.efsyn.gr/
