Το ποδόσφαιρο ήταν πάντα εξαιρετικά δημοφιλές στη Μέση Ανατολή (1). Από την προπαγάνδιση του εθνοθρησκευτικού μηνύματος της Χαμάς μέσω της δημιουργίας ποδοσφαιρικών ομάδων στη Λωρίδα της Γάζας (2) και την άνθηση του ποδοσφαίρου (εννοείται μόνο του αντρικού) στο Αφγανιστάν των Ταλιμπάν, μέχρι τις διπλωματικές αψιμαχίες μεταξύ Αλγερίας και Αιγύπτου, που ξεκίνησαν από τα ποδοσφαιρικά γήπεδα και παραλίγο να φτάσουν στα πεδία των μαχών, το στάδιο και ό,τι το περιβάλλει είναι ο χώρος όπου τόσο οι επιθυμίες των ανθρώπων όσο και οι προσπάθειες των κυβερνήσεων να τις ελέγξουν εκφράζονται δημόσια με τον πιο ειλικρινή, ωμό και απρόβλεπτο τρόπο.
Τα τελευταία, ειδικά, χρόνια, ιδίως μετά την ισχυροποίηση της λαϊκής έκφρασης μέσω των εξεγέρσεων της «αραβικής άνοιξης», αυτή η εναλλαγή κοινωνικής έκφρασης και προσπάθειας κρατικού ελέγχου του ποδοσφαίρου έχει αποκτήσει πολύ εντονότερη μορφή. Αλλωστε, οι λέσχες των οπαδών των μεγάλων ομάδων έπαιξαν κεντρικό ρόλο τόσο στην εξέγερση στην Αίγυπτο όσο και στις ταραχές στο πάρκο Γκεζί στην Κωνσταντινούπολη το καλοκαίρι του 2013.
Ειδικώς, ο πρόεδρος της Τουρκίας Ερντογάν, παλιός ποδοσφαιριστής της Κασίμπασα, ξέρει καλά να παίζει το παιχνίδι της δημοσιότητας και της καταστολής, κυνηγώντας παλιούς σταρ (σαν τον συμπαθούντα τον Φετουλάχ Γκιουλέν, Χακάν Σουκούρ), διώχνοντας διαιτητές και υποστηρίζοντας, επισήμως, συγκεκριμένες ομάδες (Μπασακσεχίρ, Τράμπζονσπορ που «δανείστηκε» και το όνομα του Ερντογάν για το νέο της γήπεδο) εις βάρος άλλων (των τριών μεγάλων της Πόλης) (3).
Ισως λιγότερο γνωστό είναι ότι το 2011 η διαιτητική αδικία εις βάρος της ομάδας του ιρανικού Αζερμπαϊτζάν, Τράκτορ Σάζι Ταμπρίζ, οδήγησε σε εθνικιστική έξαρση και σε ταραχές ευρείας κλίμακας σε όλη την περιοχή της Ταυρίδας. Γι’ αυτόν τον λόγο, το επόμενο έτος, οι αρχές ήταν πιο προσεκτικές και έκοψαν όλες τις επικοινωνίες μέσα και έξω από το γήπεδο της Τράκτορ κατά τα τελευταία λεπτά του παιχνιδιού που αδίκως πιστευόταν ότι θα την έστεφε επιτέλους πρωταθλήτρια (4).
Τα πρόσφατα προκριματικά του Παγκοσμίου Κυπέλλου μάς έδωσαν τη δυνατότητα, για άλλη μία φορά, να παρατηρήσουμε τόσο πραγματικές και φαντασιακές κοινωνικές δυνάμεις σε κίνηση όσο και τις αντίστοιχες κρατικές προσπάθειες ερμηνείας, ελέγχου και χειραγώγησής τους.
Το πιο ενδιαφέρον, από πολλές απόψεις, ζευγάρι των προκριματικών στη ζώνη Ασίας-Ωκεανίας ήταν το Συρία-Ιράν (5). H αναπάντεχη ισοπαλία της συριακής ομάδας με την ιρανική στη Δαμασκό (με σκορ 2-2) γέννησε, έστω για λίγο, ελπίδες για πρόκριση και χρησιμοποιήθηκε από τη συριακή κυβέρνηση ως μέσο προβολής της ισχύος του καθεστώτος. Αυτό δεν ήταν κάτι καινούργιο: όλοι οι δικτάτορες στη Μέση Ανατολή (με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τον Σαντάμ Χουσέιν και την οικογένεια Καντάφι) εκμεταλλεύονται το ποδόσφαιρο για να συσπειρώσουν τον κόσμο γύρω τους.
Το εντυπωσιακό ήταν η αντίδραση των οπαδών: αγνοώντας οπαδικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές διαφορές και αδιαφορώντας για την επίσημη κρατική γραμμή, εκατοντάδες Σύροι, άντρες και γυναίκες, ταξίδεψαν μέχρι την Τεχεράνη στις αρχές Σεπτεμβρίου για να υποστηρίξουν την ομάδα τους, ως ανεξάρτητοι οπαδοί.
Και εδώ αρχίζει το δεύτερο σκέλος της ιστορίας: η παρουσία των γυναικών προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων στο Ιράν. Είναι γνωστή η απαγόρευση παρουσίας Ιρανών γυναικών σε παιχνίδια με άντρες αθλητές (6). Οι αντιδράσεις όμως τώρα (υπέρ της κατάργησης αυτού του αθλητικού απαρτχάιντ) ήταν γενικευμένες, προέρχονταν από όλους σχεδόν τους κοινωνικούς χώρους, είχαν ένα στοιχείο πληγωμένου εθνικού εγωισμού και πατούσαν και στο νέο, πιο φιλελεύθερο πνεύμα της εποχής Ροχανί (που ήδη είχε επιτρέψει σε περιορισμένο βαθμό την παρουσία γυναικών σε αντρικούς αγώνες βόλεϊ).
Αντιστοίχως (και αντιστρόφως) οι εξαγγελίες του Σαουδάραβα πρίγκιπα Μουχάμαντ μπιν Σαλμάν να συζητήσει το ενδεχόμενο να επιτραπεί η είσοδος σε γυναίκες σε συγκεκριμένο στάδιο και για συγκεκριμένη περίσταση συνάντησαν την αρνητική στάση του συνόλου σχεδόν του κυβερνητικού και θρησκευτικού ιερατείου της χώρας.
Σημειώσεις
1) Πολλές πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς στο μπλογκ του James Dorsey, The turbulent world of Middle East Soccer.
2) Βλ. το κεφάλαιο Football and Islamism in the Gaza Strip (σελ. 61-96) του The Political Ideology of Hamas – A Grassroots Perspective, του Michael Irving Jensen, I. B. Tauris, 2009.
3) Για το τουρκικό ποδόσφαιρο και τις φυλές του, πιο αναλυτικά στο Γ. Μιχαλακόπουλος, Κάτω από την ίσαλο γραμμή – Προσεγγίζοντας την Τουρκία που αγνοούμε…, Οσελότος, 2012.
4) James Dorsey, Security forces’ attack on Azeri fans marks rising ethnic tension in Iran, Hürriyet Daily News, December 14, 2012.
5) James Dorsey, Iranian – Syrian World Cup qualifier ripples far beyond the pits, Huffington Post, September 7, 2017. Πολύ ενδιαφέρον και το βίντεο The Secret Life of Syrian Ultras, που μπορεί να βρει κανείς στο YouTube.
6) Αποτελεί και το κύριο θέμα της εξαιρετικής ταινίας του Jaffar Panahi, «Offside» (2006).
* αναπληρωτής καθηγητής Ιόνιο Πανεπιστήμιο
