Ριζοσπαστικές Αναγνώσεις ● Εξουσιαστικές Ιδεολογίες
Επιμέλεια: Γιώργος Σταματόπουλος
Η ριζοσπαστική ανάγνωση σε αυτή τη στήλη νοείται ως η ριζοσπαστική αποτύπωση του αναγνώστη και γράφοντα, σε σχέση με ένα δοκίμιο ή μυθιστόρημα, ποιητική συλλογή ή διήγημα. Παίρνω λοιπόν το θάρρος, σε αντίθεση με τη συνήθη πρακτική, να μη σταθώ σε ένα μόνο βιβλίο του ποιητή αλλά στον ίδιο ως ριζοσπαστικό αναγνώστη.
Ο Πεσσόα, άλλωστε, αποτελεί μια πολύ ξεχωριστή περίπτωση δημιουργού, ο οποίος θα μελετάται από αρμόδιους ή μη, όπως εγώ, για αρκετά χρόνια ακόμα. Ισως να ήταν άσκοπο, λοιπόν, να σταθώ σε ένα μόνον έργο από τα πολλά που ήδη κυκλοφορούν στην ελληνική γλώσσα. Ο Φερνάντο Αντόνιο Νογκέιρα Πεσσόα γεννήθηκε στη Λισαβόνα στις 13 Ιουνίου 1888 και πέθανε στις 30 Νοεμβρίου 1935, έζησε και έγραψε όμως ανάμεσα σε αυτές τις ημερομηνίες ως περισσότεροι του ενός.
Αν σαν πεθάνω θελήσουν να γράψουν τη βιογραφία μου, τίποτα πιο απλό.
Εχει μόνο δύο ημερομηνίες – της γέννησης και του θανάτου μου.
Ανάμεσα στη μία και την άλλη όλες οι μέρες είναι δικές μου.
Αλμπέρτο Καέιρο (μτφ. Μαρία Παπαδήμα)
Ο Φερνάντο Πεσσόα δεν ξεχωρίζει μόνο για τα γραπτά του καθεαυτά αλλά και για τη λεγόμενη πολυπροσωπία ή ετερωνυμία του. Δεν υπογράφει απλά με διαφορετικά ονόματα τα ποιήματα του, τα άρθρα ή τα δοκίμια του για την τέχνη. Δημιουργεί μια σκηνή, ένα θέατρο ποίησης, καθώς οι ετερώνυμοί του παρουσιάζουν ο καθένας τη δική του βιογραφία. Ασκούν κριτική ο ένας στον άλλο, αλληλοπαρουσιάζονται, γράφουν σε διαφορετικές γλώσσες, διαφωνούν και διαφοροποιούνται στον δημόσιο λόγο που διαμορφώνουν.
Γράφει στο «Βιβλίο της ανησυχίας», ως ο λογιστής Μπερνάντο Σουάρες:
Επλασα μέσα μου διάφορα πρόσωπα […] είμαι η ζωντανή σκηνή όπου διαφορετικοί ηθοποιοί παίζουν διαφορετικούς ρόλους.
Με αυτό τον τρόπο ο Πεσσόα, με τον δικό του τρόπο, μας εισάγει (πριν από τον Μπρεχτ) στην έννοια της αποστασιοποίησης ή -όπως την ονομάζει ο ίδιος- της αποπροσωποποίησης. Δημιουργεί διαφορετικές ποιητικές μάσκες, διαφορετικούς χαρακτήρες ή πρόσωπα για να αποκτήσει την απαραίτητη απόσταση από το γραφθέν. Οπως επίσης σημειώνει ο ίδιος, ο ποιητής αρχίζει να αισθάνεται ψυχικές καταστάσεις που στην πραγματικότητα δεν είναι δικές του, απλώς τις κατανοεί. Εμείς γνωρίζουμε από τα δοκίμιά του ότι αγάπησε και μελέτησε σε βάθος τον Σαίξπηρ, τον Γκαίτε αλλά και τους αρχαίους Ελληνες συγγραφείς – η απόδειξη ότι αγάπησε πολύ το θέατρο. Γνωρίζουμε επίσης ότι στο περιβόητο μπαούλο του βρέθηκαν χιλιάδες σημειώματα και χαρτάκια τα οποία υπογράφουν 126 διαφορετικοί ετερώνυμοι.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν οι ετερώνυμοι γέννησαν τα γραπτά ή το αντίθετο; Μήπως τα κείμενα γέννησαν τους συγγραφείς, ετερώνυμους του Πεσσόα; Μήπως ο αναγνώστης Πεσσόα, κι όχι ο συγγραφέας, έδωσε όνομα και βιογραφικό στον δημιουργό αφού διάβασε το εκάστοτε κείμενο; Στα δοκίμια του Πεσσόα μπορούμε να το ανακαλύψουμε, ίσως. Μια ιδέα, ένα κάποιο αίσθημα ή αίσθηση, γεννά το έργο τέχνης με τον τρόπο που αποτυπώνεται σε αυτό. Αυτό όμως δεν ανήκει σε κανέναν. Το έργο τέχνης διαφοροποιείται από το εκάστοτε πολιτιστικό προϊόν ακριβώς σε αυτό. Δεν χρίζεται κάποιος συγγραφέας επειδή γράφει· σκηνοθέτης ή ηθοποιός επειδή κάνει θέατρο. Το έργο τέχνης γεννά τον δημιουργό, κατά τον τρόπο που εκείνος συντοποθετείται μέσα σ’ αυτό ως κάποιος άλλος. Το έργο τέχνης, λοιπόν, καθορίζεται από τον εκάστοτε αναγνώστη ή θεατή γιατί αυτός μόνο μπορεί να το ορίσει ως τέτοιο και κατά συνέπεια, όπως ο Πεσσόα, βαφτίζει και τον δημιουργό. Πιθανόν και ετεροχρονισμένα…
* Σκηνοθέτης
► Εργα του Πεσσόα στην ελληνική βιβλιογραφία: Αφορισμοί και αποφθέγματα, Η ουσία του εμπορίου, Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο, Τα ποιήματα του Αλβαρο ντε Κάμπος, Γράμματα στην Οφέλια, Ενα πολύ πρωτότυπο δείπνο – Του Αλεξάντερ Σερτς, Ηρόστρατος – Η αναζήτηση της αθανασίας, Θαλασσινή ανθολογία, Ο δρόμος του φιδιού, Θαλασσινή ωδή του Αλβαρο ντε Κάμπος, Η κλεμμένη περγαμηνή, Ο ερημίτης του Μαύρου Βουνού – Συμβουλές, αξιώματα και τρόποι του καλώς ονειρεύεσθαι, Αστυνομικές ιστορίες: Από το βιβλίο «Κουαρέσμα ο αποκρυπτογραφητής», Υπόθεση Βάργκας, Η ώρα του διαβόλου – Διήγημα, Ο ναυτικός – Μονόπρακτο – στατικό δράμα: 1913, Λισαβόνα: Τι πρέπει να δει ο επισκέπτης, Ο οδοιπόρος – Διήγημα, Ο αναρχικός τραπεζίτης, Ultimatum – Η ηθική της δύναμης και άλλα σημαντικά κείμενα, Αντίνοος = Antinoos, Λογοτεχνικά δοκίμια, Ταξίδι στην άβυσσο. Η ώρα του διαβόλου, Η αγωγή του στωικού, Το βιβλίο της ανησυχίας, Εγώ και οι «άλλοι».
►Μεταφραστές του Πεσσόα στην ελληνική γλώσσα: Φ. Δ. Δρακονταειδής, Μαρία Παπαδήμα, Χάρης Βλαβιανός, Μαρία Ζ. Παπαδοπούλου, Κωνσταντίνος Αρμάος, Γιάννης Σουλιώτης, Βασίλης Πουλάκος, Αντρέας Παγουλάτος, Αννυ Σπυράκου, Αλέξανδρος Βέλιος, Σόνιας Κουμαντάρου, Γιάννης Κοιλής.
Πηγή: https://www.efsyn.gr
