Στον ιστορικό ναό του Πρωτάτου, στο άγιο Βήμα, βρίσκεται ενθρονισμένη πάνω στο ιερό σύνθρονο η σεβάσμια και θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου, που επονομάζεται «Άξιον Εστίν». Ονομάζεται έτσι, γιατί μπροστά σ’ αυτήν την εικόνα πρωτοψαλθηκε απ’ τον αρχάγγελο Γαβριήλ ο γνωστός αυτός ύμνος. «Η πάνσεπτος αύτη και αγία εικών, εξ αρχαίων και παλαιών χρόνων, εστάθη το καύχημα των Καρεών, η δόξα των Πρωτατινών, η σκέπη και προστασία των πέριξ Κελλίων», αλλά και όλου του Αγίου Όρους δόξα, καύχημα και προστασία.
Την ιστορία της εικόνας έγραψε το 1548 ο Πρώτος του Άγιου Όρους ιερομόναχος Σεραφείμ που διέπρεψε στην αρετή, τη σοφία, τη μάθηση και την ακτημοσύνη.
Κάπου στα τέλη του 10ου αιώνα σε ένα κελί στις Καρυές του Αγίου Όρους ασκήτευαν δύο μοναχοί. Ο ένας από τους δύο τελούσε την προσευχή του όρθρου της Κυριακής ενώ ο άλλος έλειπε από το κελί. Δέχτηκε τότε την επίσκεψη ενός άγνωστου μοναχού και συνέχισαν μαζί τον όρθρο. Όταν έφτασαν στο σημείο που έπρεπε να ψάλλουν στην Παναγία «Την Τιμιωτέραν των Χερουβείμ» ο φιλοξενούμενος μοναχός άρχισε να ψέλνει το «Άξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον, και παναμώμητον, και μητέρα του Θεού ημών».
Ο ύμνος αυτός άρεσε τόσο πολύ στο μοναχό του κελιού που τον άκουγε για πρώτη φορά ώστε ζήτησε από τον άγνωστο μοναχό να του τον γράψει για να τον έχει και να τον ψέλνει κι αυτός. Αλλά δε βρέθηκε μελάνι και χαρτί στο κελί. Ζήτησε τότε ο φιλοξενούμενος μοναχός μια πλάκα από μάρμαρο και όταν την πήρε στα χέρια του άρχισε με το δάχτυλό του να χαράζει την πλάκα γράφοντας τον ύμνο όπως του ζήτησε ο μοναχός. Τόσο εύκολα έγραφε πάνω στην πλάκα σαν να έγραφε πάνω σε πηλό! Έπειτα είπε στον ντόπιο μοναχό στο εξής να ψέλνουν όλου οι Ορθόδοξοι αυτό τον ύμνο. Αφού τελείωσε, ο ξένος μοναχός εξαφανίστηκε. Ήταν Άγγελος Κυρίου -πιθανόν ο αρχάγγελος Γαβριήλ- για να αποκαλύψει τον Αγγελικό ύμνο.
Από τότε ο Αγγελικός αυτός ύμνος διαδόθηκε σε όλη την οικουμένην για να ψάλλεται εις την Θεομήτορα. Η Αγία εικόνα της Θεοτόκου, η οποία βρισκόταν στην Εκκλησία του κελιού εκείνου, όπου έγινε το θαύμα, μεταφέρθηκε από τους πατέρες του Αγίου Όρους, στην Έκκλησία του Πρωτάτου. Εκεί βρίσκεται μέχρι σήμερα, μέσα στο Άγιο Βήμα, επειδή μπροστά στην εικόνα ο Άγγελος έψαλλε τον ύμνο. Το δε κελί εκείνο, ονομάζεται Άξιον έστι ενώ η περιοχή που βρισκόταν το κελί πίσω από τη Σκήτη του Αγίου Ανδρέα που έγινε το θαύμα ονομάστηκε «κοιλάδα του Άδειν» από το ρήμα άδω που σημαίνει υμνώ, ψάλλω.
Η σύνθεση του ύμνου και η λειτουργική του χρήση
Το θεομητορικό μεγαλυνάριο «Άξιον Εστίν» αποτελείται από δύο διακεκριμένους ύμνους, από το αγγελο-δίδακτο προΰμνιο «Αξιον έστιν ως αληθώς, μακαρίζειν Σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον, και παναμώμητον, και Μητέρα του Θεού ημών» και από τον ειρμό της θ’ ωδής του κανόνα της Μεγάλης Παρασκευής «Την τιμιωτέραν των Χερουβείμ, και ενδοξοτέραν ασυγκρίτως των Σεραφείμ, την αδιαφθόρως, Θεόν Λόγον τεκούσαν, την όντως Θεοτόκον Σε μεγαλύνωμεν», ποίημα του αγίου Κοσμά του Ποιητού (8ος αι.).
Ο ύμνος πέρασε από τα τέλη του 10ου αιώνα σε λειτουργική χρήση και ψάλλεται στη θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου, όποια ημέρα κι αν τελείται αυτή, μετά την εκφώνηση «Εξαιρέτως της Παναγίας αχράντου…» απ’ τον α΄ χορό, στον ήχο που ψάλθηκε και το Χερουβικό. Ψάλλεται επίσης στον Όρθρο και στους δύο Παρακλητικούς κανόνες της Θεοτόκου και αναγιγνώσκεται στις ακολουθίες της Τραπέζης και του Μικρού Αποδείπνου.
Η λιτανεία της αγίας εικόνας
Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα γίνεται στον ιερό ναό του Πρωτάτου πανηγυρική θεία Λειτουργία και ακολουθεί μεγαλοπρεπέστατη λιτανεία της θαυματουργής εικόνας στα όρια της σκήτης των Καρεών «μετά σκήπτρων και Θείων εικόνων, λαμπαδοφορουμένων ιερέων και διακόνων, μετά μανουολίων και μετά της του σύμπαντος μοναχικού ομηγύρεως ψαλλόντων της λαμπράς τα μελλίρυτα άσματα και ευωχίαν παρακλήσεως εν ειθισμένοις τόποις ποιούμενων».
Συμμετέχουν ο χοροστατών αρχιερεύς, η Ιερά Επιστασία, οι πολιτικές αρχές και πλήθος κόσμου που συρρέει απ’ τα διάφορα μέρη του Όρους, απ’ τα μοναστήρια, απ’ τις σκήτες και ιδιαίτερα απ’ τα πέριξ των Καρεών κελλία, δείχνοντας έτσι τη θερμή ευλάβεια και το σεβασμό προς την Κοινή Προστάτιδα, Φρουρό και Φύλακα του Ιερού Τόπου Κυρία Θεοτόκο. Προπολεμικά ο αριθμός των ανθρώπων που ακολουθούσε τη λιτανεία περνούσε τις δύο χιλιάδες.
Η διαδρομή της λιτανείας από αρχαιοτάτων χρόνων είναι καθορισμένη και στο Τυπικό της εκτίθεται με κάθε λεπτομέρεια. Στους διάφορους σταθμούς της λιτανείας γίνονται ποικίλες εκφωνήσεις και διάφορες ευχές προς αποτροπή νόσων και επιδημιών που επιπολάζουν στους ανθρώπους και στην καλλιεργούμενη φύση, καθώς και στα ζώα.
