Πέρα από τα συμπτώματα οι ασθενείς αντιμετωπίζουν κοινωνικές προκαταλήψεις και αναχρονιστικές δοξασίες • Με την υπογραφή του Μιχάλη Κεφαλογιάννη
Το στίγμα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που σχετίζονται με τις ψυχικές ασθένειες αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα, τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς όσο και για τις οικογένειές τους.
Ο όρος στίγμα (stigma), που έχει επικρατήσει διεθνώς στην επιστημονική βιβλιογραφία, προέρχεται από την αρχαία ελληνική γλώσσα και συγκεκριμένα από το ρήμα «στίζω», το οποίο κυριολεκτικά σημαίνει «χαράσσω, προκαλώ σημάδι με πυρακτωμένη σφραγίδα προς όνειδος ή τιμωρία, χαράσσω το δέρμα ως ένδειξη ατίμωσης».
Στην αρχαία Ελλάδα το στίγμα ήταν σημάδι που χαρασσόταν ή εντυπωνόταν με κάψιμο στους δούλους ή στους εγκληματίες και τους προδότες, έτσι ώστε να επισημαίνει την κοινωνική κατωτερότητά τους ή να τους καταδεικνύει ως «ηθικά μιαρούς», υπαγορεύοντας έτσι την κοινωνική αποφυγή τους.
Στις μέρες μας ο όρος «στίγμα» χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει ένα κοινωνικά απαξιωτικό χαρακτηριστικό ή ιδιότητα, που διαχωρίζει το άτομο που το φέρει από την υπόλοιπη κοινωνία, μια ταμπέλα που κανείς δεν θέλει να φοράει.
Στον σύγχρονο κόσμο, μεταξύ άλλων ιδιοτήτων του ατόμου που δηλώνουν απόκλιση από τις κοινωνικές νόρμες (π.χ. σε σχέση με τον σεξουαλικό προσανατολισμό, το ποινικό ιστορικό, το ανήκειν σε μειονοτικές ομάδες), έντονο στιγματιστικό φορτίο ενέχουν επίσης «σημάδια» ή χαρακτηριστικά που είναι ενδεικτικά μιας ιατρικής παθολογίας ή βιολογικής ανωμαλίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, ασθένειες που επιφέρουν στιγματισμό και διακρίσεις σε βάρος των πασχόντων έχουν υπάρξει η λέπρα και η φυματίωση στο παρελθόν, το AIDS στη σύγχρονη εποχή και, προπάντων, οι ψυχικές διαταραχές, για τις οποίες το στίγμα αποτελεί διαχρονική συνιστώσα της κοινωνικής αντιμετώπισής τους.
«Η ψυχική νόσος, με ορατά τα σημάδια της διαφορετικότητας στη συμπεριφορά του πάσχοντα, παραμένει ακόμη και σήμερα ίσως η πλέον στιγματισμένη νοσολογική κατηγορία, ειδικά στις σοβαρότερες μορφές της, όπως η σχιζοφρένεια» επισημαίνει η Μαρίνα Οικονόμου – Λαλιώτη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το στίγμα αποτελεί μεγάλη πηγή επιβάρυνσης για τους ψυχικά ασθενείς και τους συγγενείς τους, σε συναισθηματικό αλλά και σε πρακτικό επίπεδο, καθώς έχουν να αντιμετωπίσουν, εκτός από τα συμπτώματα της ίδιας της νόσου, τα συμπτώματα μιας κοινωνικής παθολογίας, που δεν είναι άλλα από την προκατάληψη και τον φόβο για το «άλλο της πρόσωπο», τις διακρίσεις και τον αποκλεισμό.
▲ Τα στερεότυπα
Οι ψυχικές διαταραχές συνεχίζουν να αποτελούν για μεγάλο μέρος του πληθυσμού ένα «ομιχλώδες πεδίο», διανθισμένο από προκαταλήψεις και συχνά αναχρονιστικές δοξασίες.
«Ο κόσμος πολλές φορές εκλαμβάνει τις εκδηλώσεις της ψυχικής νόσου ως κάτι που ο ασθενής θα μπορούσε να ελέγξει και γι’ αυτό του επιρρίπτει την ευθύνη για συμπεριφορές που απορρέουν από την παθολογία του. Ετσι, οι ασθενείς, αντί να αντιμετωπίζονται ως άτομα που χρήζουν βοήθειας και υποστήριξης, συχνά γίνονται δέκτες κοινωνικής επιθετικότητας» εξηγεί η κυρία Οικονόμου – Λαλιώτη.
Σύμφωνα με την ίδια, τα στερεότυπα που κυριαρχούν για τους ασθενείς τούς απεικονίζουν ως απρόβλεπτους, βίαιους και επικίνδυνους, ως κοινωνικά δυσλειτουργικούς και ανίκανους να ανταποκριθούν σε απαιτήσεις της εργασιακής και της οικογενειακής ζωής.
Ακόμα και αν οι πεποιθήσεις αυτές ισχύουν σε κάποιες σοβαρές περιπτώσεις ή εξάρσεις της νόσου και ειδικά σε ασθενείς που δεν λαμβάνουν την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή, η άκριτη γενίκευση της στερεότυπης αυτής εικόνας έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα με ψυχικές διαταραχές να αντιμετωπίζονται στο σύνολό τους με επιφυλακτικότητα και δυσπιστία.
«Εξαιτίας του στίγματος οι ψυχικά πάσχοντες βιώνουν την αποφυγή και την απόρριψη στις διαπροσωπικές και τις κοινωνικές σχέσεις τους, και υφίστανται διακρίσεις σε καίριους τομείς, που σχετίζονται με την κοινωνική υπόστασή τους: στην απασχόληση, στη στέγαση, ακόμα και στην αντιμετώπιση που λαμβάνουν από τις υπηρεσίες Υγείας.
Το στίγμα ορθώνεται ως εμπόδιο στην όποια προσπάθεια του ατόμου με ψυχική ασθένεια για μια αξιοπρεπή και αυτόνομη θέση στην κοινωνία, υποβαθμίζοντας σημαντικά την ποιότητα της ζωής του» προσθέτει η κυρία Οικονόμου – Λαλιώτη.
Κατά τον τελευταίο μισό αιώνα περίπου, η έννοια του στίγματος συγκέντρωσε σημαντικό ερευνητικό ενδιαφέρον και βρήκε μεγάλη απήχηση στην επιστημονική κοινότητα ως προς την αποτύπωση της κοινωνικής αντιμετώπισης των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. «Διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας, η πλειονότητα των μελετών στο πεδίο του στίγματος καταδεικνύει ότι οι αρνητικές απόψεις και οι κοινωνικές στάσεις απέναντι στις ψυχικές διαταραχές και στους πάσχοντες από αυτές είναι ευρέως διαδεδομένες.
▲ Διακρίσεις
Οι στερεότυπες αντιλήψεις που καταγράφονται για τους ασθενείς αφορούν κυρίως την απρόβλεπτη συμπεριφορά και την επικινδυνότητά τους, προκαλώντας συναισθηματικές αντιδράσεις ανασφάλειας και φόβου, αλλά και συμπεριφορές διακρίσεων που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό και συχνά εξοστρακισμό αυτών των ανθρώπων» επισημαίνει.
Πέραν του στερεοτύπου της βίας και της επικινδυνότητας, και η ετικετοποίηση του ατόμου που φέρει μια ψυχιατρική διάγνωση θεωρείται επίσης ιδιαίτερα επιδραστική στη διαμόρφωση αρνητικών στάσεων.
Οπως η ίδια εξηγεί, η διαγνωστική «ετικέτα» της σχιζοφρένειας έχει ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο, καθώς πρόκειται για τη νόσο που συνοδεύεται από τις πιο αρνητικές πεποιθήσεις και τα υψηλότερα επίπεδα στίγματος σε σχέση με τις άλλες ψυχικές διαταραχές.
Ετυμολογικά… στερεότυπα
Ειδικότερα για τη χώρα μας, δεδομένης της ετυμολογικής προέλευσής της («σχίζω τας φρένας»), η σχιζοφρένεια συχνά παραπέμπει στη διχασμένη προσωπικότητα, με όλες τις προεκτάσεις που η σύνδεση αυτή έχει εκλάβει από την «αξιοποίησή» της στην κινηματογραφική μυθοπλασία, επιτείνοντας τα στερεότυπα της απρόβλεπτης συμπεριφοράς και της επικινδυνότητας.
Παρ’ όλα αυτά, ο όρος «σχιζοφρένεια» φαίνεται να έχει βαρύ στιγματιστικό φορτίο, ανεξαρτήτως πολιτισμικού πλαισίου.
«Χαρακτηριστικό είναι ότι στην Ιαπωνία η επίδραση της ετικέτας της σχιζοφρένειας οδήγησε την ψυχιατρική κοινότητα να υποστηρίξει την αλλαγή της ονομασίας της νόσου. Ωστόσο, κάποιοι μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι οι διαγνωστικές ετικέτες, παρά την αδιαμφισβήτητη επίδρασή τους, έχουν σχετική μόνο σημασία στον καθορισμό των στάσεων του κοινού» αναφέρει χαρακτηριστικά η κυρία Οικονόμου – Λαλιώτη.
Αλλωστε σήμερα η εικόνα της σχιζοφρένειας με τις σύγχρονες θεραπείες έχει αλλάξει και δεν μιλούμε πια για έναν τύπο σχιζοφρένειας, όπως είχαμε συνηθίσει να θεωρούμε παλιότερα, αλλά για σχιζοφρενικό φάσμα με πολλούς και διαφορετικούς τύπους, με πολλές και διαφορετικές προγνώσεις, με πολλές και διαφορετικές αιτιοπαθογενετικές προσεγγίσεις και, επομένως, με πολλές και διαφορετικές βιοψυχοκοινωνικές θεραπευτικές παρεμβάσεις.
«Η καταπολέμηση του στίγματος πάντως, που θα λέγαμε ότι ακόμα καλά κρατεί, σημαίνει βαθιές πολιτισμικές αλλαγές και την κατανόηση ότι το στίγμα δεν αποτελεί πρόβλημα των ατόμων που πάσχουν από ψυχική νόσο, αλλά της κοινωνίας που το γεννά. Θεωρείται αναγκαία η λήψη μέτρων σε επίπεδο δημόσιων φορέων, κοινωνικό και ατομικό, με σκοπό την αποστιγματοποίηση των ψυχικών ασθενειών, όπως για παράδειγμα ενημερωτικές, εκπαιδευτικές, αποστιγματιστικές δράσεις σχετικά με την ψυχική ασθένεια, προγράμματα εθελοντικής παροχής υποστήριξης και φροντίδας προς άτομα με ψυχικές ασθένειες, ώστε να καταρριφθεί ο μύθος της επικινδυνότητάς τους και κατ’ επέκταση να ωριμάσει η κοινωνία ώστε να αντιλαμβάνεται τα άτομα αυτά όπως αντιλαμβάνεται όλα τα υπόλοιπα μέλη της» καταλήγει η ίδια
