Financial Times: Παραστρατιωτικές συμμορίες του Ρίο: μια παράλληλη εξουσία στη Βραζιλία του Μπολσονάρου

Του Τζόναθαν Γουίτλι

Ήταν η Αλεξάντρια Οκάσιο – Κορτέζ της βραζιλιάνικης πολιτικής ζωής. Καλή ομιλήτρια και χαρισματική φιγούρα, η Μαριέλ Φράνκο ήταν δημοτική σύμβουλος η οποία είχε εκλεγεί με το αριστερό κόμμα PSOL και η καμπάνια εναντίον της διαφθοράς και της αστυνομικής βίας την είχε μετατρέψει σε ανερχόμενο αστέρα της πολιτικής σκηνής του Ρίο Ντε Τζανέιρο -ένα σοβαρό επίτευγμα για μια μαύρη, ομοφυλόφιλη με καταγωγή από τις τοπικές φαβέλες.

Το απόγευμα της 14ης Μαρτίου 2018 η Φράνκο πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε μέσα στο αυτοκίνητό της στο κέντρο του Ρίο μαζί με τον οδηγό της Άντερσον Γκόμες. Σχεδόν ένα χρόνο μετά, οι έρευνες κατέληξαν στη σύλληψη δύο υπόπτων, αμφότερων πρώην αστυνομικών.

Λίγες ώρες μετά τις συλλήψεις, οι αστυνομικοί έκαναν μια σημαντική ανακάλυψη ερευνώντας το διαμέρισμα συνεργάτη ενός από τους δύο υπόπτους. Σε αποθήκη εντοπίστηκαν σε σφραγισμένα κουτιά που μόλις είχαν βγει από το εργοστάσιο, μη συναρμολογημένα εξαρτήματα 117 αυτόματων τυφεκίων Μ16. Ήταν το μεγαλύτερο παράνομο οπλοστάσιο που ανακαλύφθηκε ποτέ στη Βραζιλία.

Το Ρίο ήταν πάντοτε γνωστό για τις συμμορίες εμπόρων ναρκωτικών που έχουν μετατρέψει ολόκληρες περιοχές της πόλης σε απαγορευμένες ζώνες για την αστυνομία. Η δολοφονία της Φράνκο έστρεψε την προσοχή σε μια διαφορετική, παράλληλη απειλή: τις πολιτοφυλακές του Ρίο, τις φονικές παραστρατιωτικές συμμορίες που ελέγχονται από πρώην και νυν στελέχη της αστυνομίας και που τις τελευταίες δύο δεκαετίες αποτελούν σοβαρή απειλή για τη δημόσια ασφάλεια και την ακεραιότητα του κράτους. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι οι δύο άνδρες που συνελήφθησαν ανήκαν στο Escritório do Crime (Γραφείο Εγκλήματος), μια συμμορία πληρωμένων δολοφόνων.

Παρότι οι αστυνομικοί που διευθύνουν την έρευνα θεωρούν ότι οι φερόμενοι ως δολοφόνοι μάλλον υποκινήθηκαν από το μίσος που έτρεφαν για τους πολιτικούς της Αριστεράς, πολλοί είναι εκείνοι που διαφωνούν πιστεύοντας ότι η Φράνκο δολοφονήθηκε επειδή έθεσε σε κίνδυνο τα επιχειρηματικά συμφέροντα των πολιτοφυλακών του Ρίο. “Η δολοφονία της Μαριέλ οφείλεται σε συμβόλαιο, ήταν ένα καλά προετοιμασμένο έγκλημα που διατάχτηκε από ισχυρούς ανθρώπους” δηλώνει ο Μαρσέλο Φρέισο, βουλευτής του PSOL. “Δεν θέλουμε να δούμε απλώς κάποιους να διώκονται. Θέλουμε να μάθουμε ποιος και γιατί διέταξε τη δολοφονία” προσθέτει.

Υπόγειες διασυνδέσεις

Η δολοφονία της Φράνκο θέτει κάποια άβολα ερωτήματα για τον Ζαΐρ Μπολσονάρου, τον ακροδεξιό Πρόεδρο της χώρας. Έμπειρα στελέχη της πολιτικής ζωής του Ρίο και οι ίδιοι, οι γιοι του Μπολσονάρου έχουν μακρύ ιστορικό διασυνδέσεων με άτομα του περιβάλλοντος των πολιτοφυλακών.

Επιπλέον η επικέντρωση του ενδιαφέροντος στις πολιτοφυλακές έρχεται σε σύγκρουση με τα μέτρα ασφαλείας που προτείνει ο Μπολσονάρου, καθώς και τη φιλοσοφία που τον βοήθησε να εκλεγεί. Ο Πρόεδρος πιστεύει ότι η αστυνομία θα πρέπει να έχει περισσότερη ελευθερία να ανταποδίδει τα πυρά σε ύποπτους για εγκληματικές ενέργειες.

“Πρέπει να ξεφορτωθούμε επειγόντως την ιδεολογία που υπερασπίζεται τους εγκληματίες και ποινικοποιεί την αστυνομία” δήλωσε κατά την τελετή ορκωμοσίας του. Ωστόσο η δολοφονία της Φράνκο υποδηλώνει ότι οι ρίζες της βίας που μαστίζει πολλές πόλεις της χώρας, ή τουλάχιστον ένα μέρος τους, οφείλονται στα στραβά μάτια που κάνουν οι αρχές σε ό,τι αφορά τη δράση των πολιτοφυλακών, οι οποίες δρουν σχεδόν σαν παράλληλο κράτος.

“Οι πολιτοφυλακές δρουν όπου υπάρχει κενό εξουσίας, όπου το κράτος απουσιάζει” δηλώνει η Σιμόν Σιμπόλιο από το τμήμα της εισαγγελίας του Ρίο που διερευνά την ανάμειξη των πολιτοφυλακών στη δολοφονία της Φράνκο. Η ίδια συνδέει τις δραστηριότητές του με εκείνες της ιταλικής μαφίας, ιδίως σε ό,τι αφορά τον τρόπο υποκατάστασης και συνέργειας με κρατικά στοιχεία. “Διαθέτουν δημόσιους εκπρόσωπους και πολιτικούς” τονίζει η Σιμπίλιο. “Προς το παρόν έχουμε συλλάβει μόνο τους στρατιώτες. Πρέπει να συλλάβουμε και τους αρχηγούς”.

Δύναμη πυρός, φόνοι, οργανωμένο έγκλημα και πολιτική: τα χαρακτηριστικά που καθορίζουν τις πολιτοφυλακές έχουν γίνει πολύ πιο αποσταθεροποιητικά από τότε που οι συμμορίες αυτές εμφανίστηκαν στο προσκήνιο, στα τέλη του περασμένου αιώνα.

Οι απαρχές τους βοηθούν να κατανοήσουμε πως η ανεξέλεγκτη ανομία μπορεί να ανθήσει στο περιβάλλον μιας σύγχρονης πόλης που πριν από τρία χρόνια φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Τα ίχνη της πρώτης πολιτοφυλακής εντοπίζονται στις ομάδες ξένων οικοδόμων που εγκαταστάθηκαν στα δυτικά της πόλης ενώ έχτιζαν συγκροτήματα πολυτελών διαμερισμάτων στην εύπορη παραθαλάσσια συνοικία Μπάρα Ντα Τιζούκα.

Καθώς η κοινότητα επεκτεινόταν, η φάβελα Ρίο Ντας Πέντρας έπαιρνε σχήμα και μορφή με ελάχιστες κρατικές παρεμβάσεις. Χωρίς αστυνομική παρουσία, η ασφάλεια ανατέθηκε στους justiceiros, δηλαδή σε ένοπλους μπράβους. Η φαβέλα επεκτάθηκε τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 και, όταν πήρε τη μορφή κανονικής συνοικίας, οι αστυνομικοί που ζούσαν εκεί ένωσαν τις δυνάμεις τους για να πάρουν τον έλεγχο από τους μπράβους, διώχνοντας, δέρνοντας και σκοτώνοντας εμπόρους ναρκωτικών και κάθε άτομο που θεωρείτο ανεπιθύμητο. Παρουσίασαν τους εαυτούς τους στους κατοίκους ως ειρηνική εναλλακτική στις συμμορίες ναρκωτικών.

Από την προστασία, στο real estate

“Εκεί άρχισαν όλα, στο Ρίο Ντας Πέντρας” δηλώνει ο Ουμπιρατάν Άνζελο, πρώην διευθυντής της αστυνομίας του Ρίο. “Συνήθιζαν να λένε ‘δεν ζούνε εγκληματίες εκεί που ζουν οι αστυνομικοί’. Επειτα πήραν τον έλεγχο των τοπικών επιχειρήσεων, της αγοράς εναλλακτικών μεταφορών και όλα τ’ άλλα”.

Στην αρχή οι πολιτοφυλακές πρόσφεραν προστασία σε τοπικές επιχειρήσεις σε χαμηλές τιμές που πολλοί ήταν πρόθυμοι να πληρώσουν. Ο εκβιασμός ήταν απλώς το επόμενο βήμα και πολύ σύντομα οι πολιτοφυλακές άρχισαν να πουλάνε προστασία απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό. Επεκτάθηκαν και σε άλλες υπηρεσίες: τις άτυπες δημόσιες συγκοινωνίες, τη διανομή φυσικού αερίου, την πειρατική καλωδιακή τηλεόραση, την πώληση και ενοικίαση καταστημάτων και διαμερισμάτων.

Ο πιο επικερδής τομέας για τις πολιτοφυλακές ήταν όμως η αγορά ακινήτων. Πρόσφατα οι ερευνητές ανακάλυψαν έγγραφα που δείχνουν ότι το 5% με 10% της αξίας των διαμερισμάτων ή καταστημάτων καταλήγει στις τοπικές πολιτοφυλακές. Έχουν επίσης εμπλακεί στην εξαιρετικά επικερδή επιχείρηση της καταπάτησης γης, ή αλλιώς grilagem, μέσω της πλαστογράφησης τίτλων.

Αυτό ήταν και το πρόβλημα που η Φράνκο προσπαθούσε να αναδείξει όταν δολοφονήθηκε. Η προσπάθειά της να υπερασπιστεί τους κατοίκους και τα δικαιώματά τους στη γη και την ιδιοκτησία τη μετέτρεψαν σε απειλή για τα κυκλώματα καταπάτησης γης.

Σχεδόν από την αρχή οι πολιτοφυλακές έλεγχαν την πολιτική σκηνή στις περιοχές τους. “Αν έχεις τη δύναμη, τότε μπορείς να πεις στον λαό ‘Κοιτάξτε, είναι καλύτερο να ψηφίσετε τον δικό μου υποψήφιο’” σημειώνει ο Άνζελο. “Έτσι θέριεψαν αυτοί οι τύποι. Στα Δημοτικά Συμβούλια, στο Κοινοβούλιο ψηφίζονται νόμοι που εμποδίζουν τον δημόσιο έλεγχο και ωφελούν τις δραστηριότητες τους”.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια πολλές νέες πολιτοφυλακές έχουν συγκροτηθεί πέρα από τα όρια του Ρίο Ντας Πέντρας. Περσινή μελέτη έδειξε ότι είναι σήμερα παρόντες σε 165 φαβέλες και 37 συνοικίες του ευρύτερου Ρίο, περιοχές της πόλης όπου ο συνολικός πληθυσμός ξεπερνά τα 2 εκατομμύρια άτομα.

Το βάναυσο και φονικό είδος δικαιοσύνης τους έχει στόχο να παραδειγματίσει, κάποιες φορές για εγκληματική συμπεριφορά, κάποιες για ανυπακοή, όπως το να αγοράζεις γκάζι από τον λάθος προμηθευτή. Η παρουσία τους στοιχειώνει την πόλη: πρόσφατη σφυγμομέτρηση δείχνει ότι οι κάτοικοι των συνοικιών του Ρίο φοβούνται τις πολιτοφυλακές περισσότερο από τις βάναυσες συμμορίες ναρκωτικών.

Πολιτοφυλακές και φόνοι

Ο φόβος της έξαρσης της βίας στις πόλεις ήταν ένας από τους βασικούς παράγοντες που επέτρεψαν στον Μπολσανάρου να αναρριχηθεί στην εξουσία βγαίνοντας από την αφάνεια. Την ώρα που οι Βραζιλιάνοι έλπιζαν να γυρίσουν τις πλάτες στο αριστερό Εργατικό Κόμμα (PT), που κυβερνούσε εν μέσω της σαρωτικής ύφεσης του 2015-16 και είχε εμπλακεί σε σκάνδαλα διαφθοράς, ο Μπολσανάρου επικέντρωσε επίσης την προεκλογική του εκστρατεία στην αντιμετώπιση του βίαιου εγκλήματος.

Μια ένδειξη για την ανεπάρκεια της πολιτικής ασφάλειας στη Βραζιλία είναι η σχεδόν ολοκληρωτική έλλειψη επίσημων δεδομένων για την εγκληματικότητα. Σύμφωνα με το Βραζιλιάνικο Φόρουμ για τη Δημόσια Ασφάλεια, η Βραζιλία είχε 63.895 φόνους μέσα στο 2017, κάτι που αντιπροσωπεύει όχι απλώς το υψηλότερο αντίστοιχο ποσοστό παγκοσμίως αλλά δείχνει και μια αύξηση της τάξης του 50% τις τελευταίες δύο δεκαετίες.

Το ποσοστό ανθρωποκτονιών (30,8 ανά 100.000 άτομα) είναι πενταπλάσιο από τον παγκόσμιο μέσο όρο και βρίσκεται πίσω μόνο από εκείνο της Νότιας Αφρικής ανάμεσα στις μεγάλες χώρες. Σε δύο πολιτείες της Βραζιλίας οι ανθρωποκτονίες ξεπερνούν μάλιστα τις 60, πάνω δηλαδή από τα επίπεδα του Ελ Σαλβαδόρ, της πιο φονικής χώρας στον κόσμο.

Οι πολιτοφυλακές του Ρίο δεν αποτελούν βέβαια τη μοναδική πρόκληση. Το Ρίο αποτελεί επίσης την πατρίδα της Comando Vermelho (Κόκκινη Διοίκηση), της βίαιης συμμορίας που γεννήθηκε στο απάνθρωπο σύστημα φυλακών της χώρας και τα μέλη της ελέγχουν σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου ναρκωτικών στην πόλη.

Άλλες συμμορίες φυλακών ανταγωνίζονται για την εξουσία σε άλλες 27 πολιτείες της Βραζιλίας. Η πιο προβεβλημένη σε εθνικό επίπεδο είναι η PCC του Σάο Πάολο, η οποία έχει μεταβληθεί σε μια καλοστημένη οργάνωση που διακινεί όπλα και ναρκωτικά σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, την Αφρική, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.

Οι μάχες μεταξύ των συμμοριών φυλακών προκάλεσαν σοκ στη χώρα πριν από δύο χρόνια, όταν αντιμαχόμενες ομάδες επέδειξαν κεφάλια και κουβάδες γεμάτους με καρδιές αντιπάλων τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο κ. Μπολσονάρου έχει υποσχεθεί να αντιμετωπίσει αυτή τη βία κατά μέτωπο. Κατά την προεκλογική του καμπάνια υποσχέθηκε να οπλίσει τον πληθυσμό και να διευκολύνει τους αστυνομικούς να ανοίγουν πυρ, κάτι που ήδη κάνουν με ατιμωρησία σε εκτιμώμενο επίπεδο 5.000 τον χρόνο.

Ο νέος Πρόεδρος ζήτησε τη βοήθεια του Σέρζιο Μόρο, του εισαγγελέα που βρίσκεται πίσω από τις διώξεις αρκετών πολιτικών του ΡΤ, όπως ο πρώην πρόεδρος Λουίς Ινάσιο Λούλα Ντα Σίλβα. Ως υπουργός Δικαιοσύνης, ο Μόρο παρουσίασε ένα πακέτο μέτρων κατά της εγκληματικότητας, ένα από τα οποία επιτρέπει στους δικαστές να απορρίπτουν προσφυγές για υπερβάλλουσα βία αν αυτή προέρχεται από “δικαιολογημένο φόβο, έκπληξη ή βίαια συναισθήματα”.

Από τη στιγμή που ο Μπολσονάρου ανέλαβε τα καθήκοντά του, τον Ιανουάριο, η αστυνομική βία βρίσκεται σε έξαρση. Στη διάρκεια επιχείρησης εναντίον εμπόρων ναρκωτικών σε φαβέλα του Ρίο αστυνομικοί σκότωσαν 13 άτομα, εννέα από τους οποίους εκτελέστηκαν στην προσπάθειά τους να παραδοθούν, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων.

Επιστροφή στη βαρβαρότητα

Ο Ροντρίγκο Αμορίμ είναι βουλευτής του PSL, του κόμματος του Προέδρου και πολιτικός σύμμαχος του γιου του, Φλάβιο Μπολσονάρου. Εγκωμιάζει τις ενέργειες της αστυνομίας. “Κατά την άποψή μου, ήταν μια εξαιρετικά επιτυχημένη επιχείρηση” δηλώνει. “Αναπόφευκτα υπήρξε αντιπαράθεση. Φυσικά, στην αντιπαράθεση σκοτώνονται και ορισμένοι αθώοι, αλλά το κράτος πρέπει να ανακτήσει τις περιοχές που ελέγχουν οι συμμορίες”.

Ο Αμορίμ έγινε διάσημος στη Βραζιλία στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, όταν έσπασε στα δύο την τιμητική πλακέτα που είχε τοποθετηθεί στον δρόμο όπου δολοφονήθηκε η Φράνκο. Υποστηρίζει ότι η Φράνκο, που αγωνιζόταν για τα δικαιώματα των φτωχών του Ρίο, θα έπρεπε επίσης να αγωνίζεται για τα δικαιώματα των αστυνομικών, 70 από τους οποίους σκοτώθηκαν πέρσι. “Αυτό το συνάφι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βλέπει τον εγκληματία ως υποκείμενο δικαιωμάτων, σαν κάποιο είδος άτυχου πλάσματος που έχει περιθωριοποιηθεί από την κοινωνία” σημειώνει.

Ο Ντανιέλ Κερκέιρα, οικονομολόγος και συγγραφέας μιας μελέτης για τις αιτίες και τις συνέπειες του εγκλήματος στη Βραζιλία, τονίζει ότι η πολιτική Μπολσονάρου – Μόρο είναι αντίθετη σε πρακτικές που έχουν αποδώσει σε αρκετές περιοχές της χώρας. Επικαλείται τη μεγάλη επιτυχία καταπολέμησης του εγκλήματος μέσα από προγράμματα που βασίζονται σε επτά αρχές: μια αφοσιωμένη ηγεσία, τη συντονισμένη δράση, τις έρευνες, τον αφοπλισμό, την επίλυση διενέξεων, τη στόχευση των ηγετών των συμμοριών αντί για τη σύλληψη μικροεγκληματιών και τη χρηματοδότηση δράσεων για τη νεολαία στις φαβέλες και άλλες στερημένες περιοχές.

“Οι εμπειρίες αυτές ρίχνουν φως και δίνουν ελπίδα ότι κάποια πράγματα μπορούν να καλυτερεύσουν χωρίς να στραφούμε στη βαρβαρότητα όπως γίνεται σήμερα” επισημαίνει. Η “βαρβαρότητα”, λέει ο κ. Κερκέιρα, περιλαμβάνει μια πολιτική καταστολής και εγκατάλειψης κατά την οποία οι φτωχές συνοικίες μετατρέπονται σε ζώνες ανομίας, όπου η αστυνομία εισέρχεται μόνο με βίαιες επιδρομές, έτσι ώστε “οι κοινότητες να μισούν την αστυνομία και η αστυνομία τις κοινότητες”. Τονίζει ότι τα προβλήματα αυτά μόνο επιδεινώνονται από τις πολιτικές της νέας κυβέρνησης.

Οι συλλήψεις αυτού του μήνα έφεραν τη δολοφονία της Φράνκο ένα βήμα πιο κοντά στη διαλεύκανση. Υπάρχουν όμως φόβοι ότι ακόμη και η ίδια η έρευνα για τη δολοφονία μπορεί να έχει διαβρωθεί από τις πολιτοφυλακές που συνδέονται με την αστυνομία του Ρίο. Τον περασμένο Νοέμβριο ο τότε υπουργός Δημόσιας Ασφάλειας Ραούλ Ζουγκμάν κατόρθωσε να υπερνικήσει τις τοπικές αντιστάσεις και να θέσει την έρευνα υπό την εποπτεία της ομοσπονδιακής αστυνομίας.

Τα συμπεράσματα της έρευνας αναμένεται να δοθούν στη δημοσιότητα τον επόμενο μήνα. “Είναι η μοναδική ευκαιρία να ανακαλύψουμε ποιος διέταξε τη δολοφονία” δηλώνει σήμερα. “Πρέπει να ξετυλίξουμε το κουβάρι αυτής της σατανικής συμμαχίας μεταξύ εγκλήματος και πολιτικής διαφθοράς, που μέχρι σήμερα παραμένει υπό προστασία”.