Με την υπ’ αριθμ. 33864/1699 της 28ης Μαΐου 1976 απόφαση του υφυπουργού Γεωργίας Ελ. Γιαννούση (ΦΕΚ 738/2/6/1976), οι 12 βρύσες και ο πλάτανος του Παυσανία στην ιστορική παραλία του Αιγίου, κηρύχθηκαν «Διατηρητέα μνημεία της φύσης». Στην σχετική απόφαση τονίζεται με έμφαση. «Τα ανωτέρω ιστορικά μνημεία της φύσης διασώθηκαν από επανειλημμένους σεισμούς και καταστροφές που υπέστη το αρχαίο Αίγιο και η περιοχή του» … και. «Ανατίθεται στο Δήμο και στο Δασαρχείο Αιγίου» να μεριμνούν για την προστασία των ανωτέρω ιστορικών μνημείων της φύσης. Για την σήμανση της περιοχής και την τοποθέτηση πινακίδων, «ενώ γνωστοποιούνται και στον ΕΟΤ, για να μεριμνήσει για την Τουριστική προβολή τους»…
Ήταν το επιστέγασμα προσπαθειών και προσωπικών αγώνων με την Ελληνική γραφειοκρατία του αείμνηστου Δημάρχου Γεώργιου Παναγόπουλου. Πρώτος αυτός ανέτρεξε σε ιστορικές πηγές δυσεύρετες για εκείνη την εποχή. Πάλεψε μόνος για να κατορθώσει την προστασία και την αξιοποίηση των δύο αυτών ιστορικών μνημείων του Αιγίου. Μάλιστα στο σκεπτικό των αναφορών με τις οποίες «βομβάρδισε» τους αρμοδίους, ζητούσε την κήρυξη σαν διατηρητέου και του χώρου της παραλίας. Σύμφωνα πάντα με ιστορικές πηγές, εκεί υπήρχε το Ιερό Άλσος του Ομαγυρίου Διός. Και οι ναοί τον Ποσειδώνα, της Παναχαιάς Δήμητρας, της κόρης Σωτηρίας και του Ομαγυρίου Διός. Εκεί συνεδρίαζε η Αχαϊκή Συμπολιτεία, όταν το Αίγιο έγινε πρωτεύουσα της, μετά την ολική καταστροφή της Αρχαίας Ελίκης…
Σύμφωνα μάλιστα με τον Παυσανία εκεί έγινε η σύσκεψη του Αγαμέμνονα με τους Αχαιούς και αποφασίστηκε η συμμετοχή της Αχαϊκής Συμπολιτείας με πέντε τριήρεις στην εκστρατεία της Τροίας … Το τότε όμως αρχαιολογικό συμβούλιο (ΚΑΣ) δεν συμφώνησε σε αυτό, εξαίρεσε το άλσος του Ομαγυρίου Διός από τη γνωμοδότησή του και πρότεινε να κηρυχτούν μνημεία της φύσης μόνο ο πλάτανος και οι 12 βρύσες που αποτελούν μέχρι σήμερα «κοσμήματα» της παραλίας.
Επειδή οι νεώτεροι στην πλειοψηφία τους αγνοούν την μεγάλη ιστορία, που χάνεται στα βάθη των αιώνων της πόλης που κατοικούν, επειδή διαπιστώνω ότι όσο περνάνε τα χρόνια η ιστορία αυτή δεν υπάρχει ολοκληρωμένα καταγεγραμμένη πουθενά και σε λίγα χρόνια τα πάντα θα τα έχει σκεπάσει η λήθη, αποφάσισα να κάνω μια, όσο μπορώ περιεκτική εξιστόρηση των υπαρχουσών πηγών, για τα τρία αυτά ιστορικά κομμάτια του Αιγίου (πλάτανο, 12 βρύσες και Άλσος Ομογυρίου Διός) για να ενημερωθούν όσοι ενδιαφέρονται να γνωρίσουν την ιστορία της γης που πατούν, παρ’ όλο που… ενδόμυχα όλοι αισθάνονται υπερήφανοι για τα δυο αυτά ιστορικά σύμβολα…
Όπως αναφέρει και ο περιηγητής Μ.QUIN στο βιβλίο του «Ταξίδι κάτω από το Δούναβη» (Λονδίνο 1836) οι «τότε Αιγιείς ήσαν υπερήφανοι επιδεικνύοντας αυτά στους ταξιδιώτες και περιηγητές ενώ τα προστάτευαν με διάφορα έργα, όπως τον πλάτανο, γύρω από τη ρίζα του οποίου έκτισαν οι αρχές μια συμπαγή προστατευτική πλατφόρμα για να τον προφυλάξουν από διάφορες καταστροφές».
Όπως αναφέρουν όλοι οι περιηγητές η αρχή τους χάνεται στο βάθος των αιώνων, φτάνοντας στην Ομηρική εποχή.
Αν λάβουμε υπόψη την Ελληνική μυθολογία θα δούμε, ότι η παραλιακή στενή ζώνη ήταν ένα απέραντο δάσος. Είναι το κομμάτι μεταξύ της ακτής της θάλασσας και του υπέροχου σε φυσική ομορφιά κροκαλοπαγή βράχο. Με τις σπηλιές του και την ιστορική υπόγεια θολωτή δίοδο που συνδέει τη Κάτω πόλη (παραλία) με την επάνω (κυρίως πόλη). Κατά τη μυθολογία στο δάσος αυτό έβοσκε η γίδα που θήλαζε τον Δία. Από το όνομα της (αίγα), κατά μια εκδοχή πήρε και το Αίγιον όνομα του. Μαζί με τις κρυσταλλένιες πηγές και την οργιώδη βλάστηση τα πλατάνια κατείχαν κύρια θέση. Συνέχεια τους αποτελεί σήμερα και ο πασίγνωστος ΠΛΑΤΑΝΟΣ ΤΟΥ ΠΑΥΣΑΝΙΑ με τις 12 ΒΡΥΣΕΣ.
Επί του παραλιακού αυτού χώρου ο Παυσανίας τοποθετεί το Ιερόν άλσος του ΟΜΑΓΥΡΙΟΥ ΔΙΟΣ με τα ιερά του και τους Ναούς των Αρχαίων προγόνων μας, του Ποσειδώνα, της Παναχαιάς Δήμητρας, της Σωτηρίας της κόρης ως και του Ομαγυρίου Διός, όπου συναθροίζονταν οι Αχαιοί και η Αχαϊκή Συμπολιτεία ελάμβανε τις αποφάσεις της. Εκεί ελήφθη και η απόφαση από τον Αγαμέμνονα για την Τρωική εκστρατεία (Βλέπε Παυσανία Αχαϊκά ΧΧΙV 3 εκδ. Ι και Ν. Ζαχαρόπουλου Τομ.2 σελ. 172).
Ο παλαιός αυτός Πλάτανος ο οποίος σώζεται έως και σήμερα είναι στενότατα συνδεδεμένος με την τοπική ιστορία του Αιγίου και τη Λαϊκή παράδοση, η οποία διατηρεί ακόμα ζωντανή και την ανάμνηση (βλέπε και ιστορία της πόλεως του Αιγίου Αριστ. Σταυρόπουλου Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών Κεφ.Δ σελ 45 και επ).
Τα δύο αυτά φυσικά μνημεία είναι γνωστά εντός και εκτός της Ελλάδας. Ακόμα και σήμερα ο διερχόμενος από το Αίγιο Έλληνας και ξένος τουρίστας αναζητά να τα δει έχοντας ως οδηγό του τον Παυσανία…
Από όλους σχεδόν τους περιηγητές που πέρασαν από το Αίγιο δεν μνημονεύονται απλώς. Εξυμνούνται και τα δύο αυτά μνημειώδη σημεία του Αιγίου. Είναι συνυφασμένα μεταξύ τους ως παρακείμενα αλλά και ως τα μοναδικά αξιοπρόσεκτα που έμειναν από το αρχαίο Αίγιο. Με την ιστορική αξία και σημασία τους, ύστερα από τους επανειλημμένους σεισμούς και καταστροφές που υπέστη το Αίγιο και η περιοχή του.
Θα αναφέρουμε ενδεικτικά μερικούς από τους περιηγητές, και τι αναφέρουν σχετικά με αυτά τα δύο σημεία που αποτελούν για το Αίγιο «Σήμα κατατεθέν» :
Για τον πλάτανο μιλούν όλοι οι περιηγητές και επιμένουν εκφραστικά και παραστατικά για το μέγεθος και τις διαστάσεις του. Τον αποκαλούν. Τεράστιο, Θεόρατο, Γιγαντιαίο, φυσικό Γίγαντα, Γραφικό, Περίφημο, Θαυμάσιο, Μεγαλοπρεπή, Μεγάλο και Ονομαστό, υπερμεγέθη, Μεγαλειώδη. Αξιοσημείωτο για το μέγεθος του και το ύφος του, τεραστίων διαστάσεων, αντικείμενο θαυμασμού κ.λ.π.
Για τις διαστάσεις του λένε ότι ο κορμός του είναι «18 βήματα, η περίμετρος του είναι 12 μέτρα ή 38-40 πόδια (13 μέτρα) ή 45 πόδια περιφέρεια και ύψος 3 ποδών πάνω από το έδαφος. Ο κορμός του είναι κούφιος και τόσο ευρύχωρος ώστε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και μετά, χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή για τον περιορισμό εξεχόντων κρατουμένων μέχρι 10 ατόμων. Οικογένεια 5 ή 6 ατόμων θα μπορούσε να ζήσει εκεί άνετα. Ένα δωμάτιο που είναι κτισμένο μέσα στο εσωτερικό του χρησίμευε ως «φυλακή» κατά τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Ένας φύλακας ήταν τοποθετημένος στην κουφάλα του». (Βλ. αντιστοίχως MICHAEL QUIN «Εκδρομή στην Πελοπόννησο» 1858 Τ. 2ος σελ. 239-Νέον Λεξικό Παγκόσμιας Γεωγραφίας Παρίσι 1889 τομ. Β λέξη ΒΟΣΤΙΤΣΑ).
«Τα κλαδιά του εξαπλώνονται στη στεριά σε ικανότατη απόσταση σε μήκος 60 πόδια. Ένα του κλαδί το μεγαλύτερο είναι τόσο χονδρό σαν τον κορμό ενός συνηθισμένου δέντρου! Η κορυφή του φθάνει στην κορυφή του λόφου» (τα Γαλαξιδιώτικα δηλαδή τη σημερινή συνοικία του Αγ. Ανδρέα)! Σύμφωνα μάλιστα με τον Ιστορικό του Αιγίου Α. Σταυρόπουλο τα παιδιά παίζοντας κατέβαιναν πηδώντας κλαδί-κλαδί και έφταναν στην παραλία…
Γενικά για το μέγεθος , την έκταση και για την χρησιμοποίηση του ως τόπο συγκέντρωσης των ανθρώπων μιλούν:
Ο περιηγητής CONRAD BURSIAN στο βιβλίο του «Πελοπόννησος και Νήσοι» Λειψία 1868 μερ. Β’. τομ. Α. Κεφ. Β «Περί Αχαΐας» σελ. 332 μας λέει: «Ότι ο Παμπάλαιος αυτός πλάτανος και η κοντινή σε αυτόν βρύση με 16 σωλήνες σχηματίζουν το Κέντρο της Δημόσιας ζωής των κατοίκων της σημερινής (1868) πολιτείας της Βοστίτσας».
Ο J.L.S. BARTHOLDY στο βιβλίο του «Ταξίδι στην Ελλάδα κατά τα έτη 1803 και 1804» (Παρίσι 1807 τομ.1.σελ. 183, 185,) μας λέει: «…Μίλησα ήδη για τον τελευταίο πλάτανο που βρίσκεται στην Κω… Υπάρχει όμως ένα ακόμα μεγαλύτερος στη Βοστίτσα όπου κάποτε βρισκόταν το αρχαίο Αίγιο. Ο πλάτανος αυτός της Βοστίτσας έχει 35 πόδια περιφέρεια, δηλαδή (5) πέντε περισσότερα από όσα ο πλάτανος της Κω… Κάτω από τον πλάτανο αυτό συγκεντρώνεται ο κόσμος στις γιορτές και στην πηγή συνηθίζεται να έρχονται οι γυναίκες να πλένουν… «Το ίδιο μας λέει και ο Πουκεβίλ στο βιβλίο του «Ταξίδι στο Μωρέα» την Κων/πολη, την Αλβανία κλπ 1798,1800, 1801, Μιλάνο 1816 τομ. Α κεφ. ΙΑ σελ.120 ότι το πλατάνι της Βοστίτσας δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τον πλάτανο της Κω».
Ο WILLIAM GEORGE CLARK M.A. στο βιβλίο του «Σημειώσεις και μελέτες από ταξίδια στην Πελοπόννησο και στο Λονδίνο» 29/5/1858 σελ.288» γράφει: «… Ο μεγαλοπρεπής Πλάτανος όσο κι αν πέρασε η εποχή της δόξας του εν τούτοις είναι ο μεγαλύτερος της Ελλάδας. Μετρά 45 πόδια περιφέρεια και ύψος τρία (3)πόδια πάνω από το έδαφος. Έχω δει δυο μόνο ικανούς να συγκριθούν μαζί του έναν στο σεράι στην Κωνσταντινούπολη ο κυρτωμένος κορμός του οποίου χρησιμοποιείται σαν φούρνος…. Και ο άλλος μεταξύ Θεραπείας και Βουγιουκντερέ. Γύρω από τον κορμό του Πλατάνου της Βοστίτσας ένας αριθμός ανδρών και αγοριών ήταν καθισμένος. Αποτελεί τη λέσχη της πόλης και κανένα άλλο σημείο για το σκοπό αυτό δεν θα ήταν καλύτερο».
Ο F. POUQUEVILLE στο βιβλίο του «Ταξίδι στο Μωριά, την Κωνσταντινούπολη, την Αλβανία και πολλά άλλα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τα έτη 1798, 1799, 1800 και 1801» Παρίσι 1805 τομ. Α. μέρος ΙΑ σελ 105» μας λέει:
«Μια πηγή με άφθονο νερό καλά συντηρημένη υπάρχει εκεί κι ένας μεγαλειώδης πλάτανος κάτω από τον οποίο έχουν σταθεί πολλά καφενεία».
Ο BAYBAND MAXIME μας λέει ότι ολόκληρο στρατηγείο εγκαταστάθηκε «κάτω από τη σκιά του γνωστού τεράστιου πλατάνου με τις 16 βρύσες που βρίσκονται κοντά του» (Απομνημονεύματα περί Ελλάδος για να χρησιμεύσουν στην Ιστορία του πολέμου της Ανεξαρτησίας, συνοδευόμενα από τοπογραφικά σχέδια «Παρίσι» 1824 τόμος 2ος σελ. 254)….
Για την ηλικία του, οι περιηγητές τον αποκαλούν «Παμπάλαιο» και σημειώνουν:
Ο ICHAELL QUIN στο βιβλίο του «Ταξίδι κάτω από τον Δούναβη» 3η εκδ. Λονδίνο 1836 γράφει ότι «έχει τη φήμη ότι είναι ηλικίας τουλάχιστον δύο χιλιάδων (2000) ετών».
Ο αρχαιολόγος KR. SLHMMAN στο βιβλίο του «Πελοπόννησος και Τροία» 1869 σελ.84 γράφει ότι «ο πλάτανος είναι ηλικίας 1450 ετών και παλαιότερος».
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ: Επίσης, που την αναφέρουν και την εξυμνούν σχεδόν όλοι, γράφουν ότι :
« Ήταν στη ρίζα του πλατάνου απέναντι από το αγίασμα-ναό της Θεάς Σωτηρίας» (SALUE) (βλ. FERD, ALDEN, HOVEN, ITINERAIRE DESCRIPTIF DE L’ ATTIQUE ET DU PELOPONESE ATHENS 1841 σελ. 101).
«Πηγή άλλοτε αφιερωμένη στη Θεά της Σωτηρίας αναβλύζει από ένα αρχαίο πεζούλι κοντά σε ένα θεόρατο πλάτανο που ακρωτηριάστηκε τον περασμένο αιώνα από έναν τυφώνα». ( B. BEPPING στο βιβλίο του «Η Ελλάδα η τοπογραφική περιγραφή της Λειβαδιάς του Μωριά και του Αρχιπελάγους» Παρίσι 1823 τομ. 2ος σελ.66 και επ.).
«Σπουδαίες και περίφημες πηγές που αναβλύζουν ακόμη και σήμερα κάπου κοντά τους ήταν το Ιερό Άλσος με το Ομάριον Ιερόν του Ομαρίου ή Ομαγυρίου Διός» την αναφέρει ο LE BON D’ ESTOURNELIES DE’ CONSTANT LAVIE DEPROVINCENCRECE PARIS 1878 και ο Μπλε οδηγός της Ελλάδος Παρίσι 1867.
«Το μέρος αυτό είναι αναβρυτήριο το αναφερόμενο από τον Παυσανία που ήταν κοντά στη θάλασσα. Τα ίδια περίχωρα μια φορά ήταν καλλωπισμένα με τα τέμπλα των Θεών» (βλέπε KDHARD DODWELL κλασικός και τοπογραφικός γύρος της Ελλάδας κατά τα έτη 1801, 1805 και 1806 2ος τόμος σελ.306) κ.λ.π. περιηγητές.
Κάθε ένας εκ των περιηγητών αναφέρει ότι η πηγή έτρεχε από 8 κρουνούς, ή δέκα στόματα από πέτρα, ή 12 ή 16 πηγές κρήνες ή 14 στόμια ή ότι έπεφτε το νερό μέσα από 19 αυλάκια σε μικρότερες λεκάνες κλπ.
Ο Πουκεβίλ (Ταξίδι στην Ελλάδα 1815 κεφ. VII σελ 405 -406) μας λέει «ότι το νερό έτρεχε από 14 κρουνούς στολισμένους με ανάγλυφες προσωπίδες εντοιχισμένες»…
Αυτά εν ολίγοις από τους ξένους περιηγητές και ιστορικούς για τα δύο αυτά περίφημα ιστορικά μνημεία της παραλιακής ζώνης. Μαζί με τον πύργο των Υψηλών Αλωνίων και την Παναγία Τρυπητή είναι το καθένα από μόνο του, «σήμα κατατεθέν» για την όμορφη και ιστορική πόλη του Αιγίου.
