H “ΓΝΩΣΗ”

Άρθρο του Emanuele Samek Lodovici

Μετάφραση-επιμέλεια: Θεόδωρος Λάσκαρης

γνωστικό σύμβολο

Συμβαίνει αρκετά συχνά, να ακούσουμε ότι ένα βιβλίο, μία κινηματογραφική ταινία, ορισμένες πολιτικές νοοτροπίες, κάποιες σύγχρονες κοινωνικές συμπεριφορές έχουν “γνωστικά  στοιχεία”. Σε αυτό το άρθρο λοιπόν, θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε τις κυριότερες θέσεις του γνωστικού φαινομένου.

Η “γνώση” (ή γνωστικισμός) είναι ένα φιλοσοφικό-θρησκευτικό ρεύμα που έχει τις ρίζες του στην ανατολή και σε μία περίοδο που δεν έχει απόλυτα προσδιοριστεί, αν και η πιο πιθανή χρονολογία είναι αυτή μετά το 70 μ.Χ.. Στη συνέχεια, εμφανίζεται και μορφοποιείται οριστικά μέσα από το χωνευτήρι που υπήρξε η ελληνιστική κουλτούρα. Καθώς μετά την κατάκτηση της Ανατολής από το Μέγα Αλέξανδρο, παρατηρήθηκε μία βαθιά πνευματική κρίση και ένα άγχος για μεταφυσική νοηματοδότηση.

Ο γνωστικισμός άρχισε να αποκτά ιδιαίτερη επίδραση γύρω στο 2 μ.Χ. αιώνα, όταν δηλαδή ήρθε σε επαφή με το χριστιανισμό και πρακτικά άρχισε να τον υπονομεύει.

Όταν αναφερόμαστε στο γνωστικισμό, μπορούμε να διακρίνουμε δύο εκφράσεις του: η μία αφορά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο που αναφέραμε και που εκδηλώθηκε με διάφορα γνωστικά ρεύματα (όπως αυτά του Βαλεντίνου, του Βασιλίδη και του Μαρκιώνα) αλλά και μία “γνωστική νοοτροπία”, που δεν δεσμεύεται από ιστορικά όρια. Αυτή η δεύτερη, όπως λέγαμε στην αρχή, επανεμφανίζεται σε ορισμένες φιλοσοφικές θεωρήσεις, σύγχρονες  πολιτικές ιδεολογίες, λογοτεχνικά  έργα, ταινίες κλπ. Αν και ο αρχαίος γνωστικισμός είχε ένα θεολογικό-ανθρωπολογικό πλαίσιο που μετά κατέρρευσε, μια σειρά από θέσεις του εξακολουθούν να υπάρχουν στη γνωστική νοοτροπία.

Αυτές οι θέσεις είναι συνοπτικά οι ακόλουθες:1. Ο κόσμος είναι μία υποβαθμισμένη πραγματικότητα, σκοτεινή και διεφθαρμένη, από την οποία πρέπει να απελευθερωθούμε.
2.  Υπάρχουν μερικοί “εκλεκτοί” άνθρωποι, οι “γνωστικοί” (Σ.τ.Μ. ή οι “πνευματικοί”  όπως προτιμούσαν να λέγονται στην αρχαιότητα) που κατέχουν μία  γνώση η οποία έχει τη δύναμη να σώσει τον άνθρωπο.
3. Στους “εκλεκτούς” είναι δυνατόν, χάρη της σωτήριας γνώσης που κατέχουν, να καταργήσουν κάθε όριο και φραγμό. Είναι δηλαδή σε θέση να απαλείψουν κάθε ατέλεια και να δημιουργήσουν έναν τέλειο κόσμο (στον αρχαίο γνωστικισμό αυτό πρακτικά σήμαινε την επιστροφή στο Θεό [Σ.τ.Μ. εννοεί το Θεό των γνωστικών, το Θεό του πνεύματος που βρισκόταν πάνω από τον “κακό” Θεό που είναι ο δημιουργός του υλικού κόσμου]).
4. Αυτοί οι εκλεκτοί άνθρωποι, είναι σε θέση να σωθούν από μόνοι τους και χωρίς τη βοήθεια του Θεού από την τραγική κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Είναι δηλαδή αυτάρκεις στην εξιλέωση.
5. Εν όψει της συνολικής αναγέννησής του κόσμου, της πλήρους μεταμόρφωσής του, ο γνωστικός αρνείται το νομικό δίκαιο και το κράτος, τα όρια του νόμου του είναι αδιάφορα.
6. Ο γνωστικός απορρίπτει τον ηθικό νόμο, δεν δεσμεύεται από κανέναν ηθικό κανόνα, ακόμη και η πιο αποτρόπαιη βία μπορεί να δικαιολογηθεί εάν αυτός είναι ο θύτης.

Από αυτή την σύντομη παρουσίαση μπορούμε να αντιληφθούμε τους λόγους της αντίθεσης μεταξύ του γνωστικισμού και του χριστιανισμού.

ο γνωστικός Σίμωνας και ο Αγ. Πέτρος

1. Για το χριστιανισμό ο κόσμος είναι καλός, διότι δημιουργήθηκε από το Θεό αλλά και γιατί ο ίδιος ο Θεός ενσαρκώθηκε στον κόσμο.
2. Δεν υπάρχει μία γνώση που μπορεί να σώσει τον άνθρωπο από μόνη της, διότι για το χριστιανισμό η πίστη είναι αναγκαία για τη σωτηρία αλλά επίσης είναι αναγκαίες και οι αγαθές πράξεις.
3. Στο χριστιανισμό δεν υπάρχουν “τέλειοι” άνθρωποι, οι οποίοι κιόλας δεν δεσμεύονται από τους νόμους (κρατικούς και ηθικούς).
4. Τα περιεχόμενα της χριστιανικής πίστης δεν προορίζονται μόνο για έναν κλειστό κύκλο μυημένων, αλλά απευθύνονται σε όλους.
5.  Οι άνθρωποι, χωρίς τη Χάρη του Θεού, δεν μπορούν να σωθούν από μόνοι τους.
6. Το κράτος και οι νόμοι (φθάνει να μην είναι άδικοι) είναι τρόποι μέσω των οποίων οι άνθρωποι κανονίζουν τη ζωή τους προς όφελος του κοινού καλού, κατά συνέπεια πρέπει να ακολουθούνται.
7.  Ο φυσικός ηθικός νόμος πρέπει να είναι σεβαστός.

Όπως είπαμε στην αρχή, υπάρχουν εκφράσεις της κουλτούρας κάθε εποχής οι οποίες είναι μία αντανάκλαση της γνωστικής νοοτροπίας. Για παράδειγμα, σύμφωνα με ερευνητές όπως ο Eric Voegelin, ο Augusto del Noce, ο Emanuele Samek Lodovici, κλπ, ο μαρξισμός υπήρξε μία επαναπαρουσίαση του γνωστικισμού, αυτή τη φορά υλιστικά μορφοποιημένου. Αυτό είναι κάτι που μπορούμε να διαπιστώσουμε από τις ακόλουθες μαρξιστικές θέσεις.

1. Ο κόσμος είναι μία διεφθαρμένη πραγματικότητα και χαρακτηρίζεται από την αέναη πάλη των τάξεων και την καταπίεση.
2. Ο μαρξιστής κατέχει μία γνώση που μπορεί να σώσει. Η γνώση αυτή είναι ο επιστημονικός σοσιαλισμός, με τον οποίο μπορεί να κατανοήσει το μηχανισμό της εξέλιξης της ιστορίας.
3. Ο μαρξιστής εργάζεται προς μια ολοκληρωτική αναγέννησή του κόσμου. Φιλοδοξεί να πραγματοποιήσει την “κοσμική Ιερουσαλήμ” σε αντιδιαστολή με την “Ουράνια Ιερουσαλήμ”. Πρακτικά δηλαδή, είναι σε θέση να δημιουργήσει τον παράδεισο επί της γης.
4. Ο άνθρωπος δεν έχει ανάγκη το Θεό, ο οποίος δεν υπάρχει.
5. Πρέπει να απορριφθεί ο φυσικός ηθικός νόμος (για το Μαρξ, η ηθική είναι προϊόν των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών) διότι η κομμουνιστική κοινωνία πρέπει να  επιτευχθεί με κάθε μέσο, ακόμη και με την αιματοχυσία.
6. Υπό αυτή την έννοια λοιπόν, ο μαρξισμός συνιστά μία επαναπρόταση της γνωστικής νοοτροπίας και αποτελεί μία μεταμόρφωση της “γνώσης”.

Όσον αφορά τις ταινίες, για να περιοριστούμε σε μία πρόσφατη περίπτωση, φθάνει να αναφέρουμε το Matrix, στο οποίο υπάρχει μία διεφθαρμένη κοινωνία και όπου στον πρωταγωνιστή, που ακριβώς αποκαλείται ο “εκλεκτός”, αποκαλύπτεται η σωτηριολογική γνώση, ώστε να μπορέσει να σώσει τον κόσμο. Μεταξύ των πρόσφατων βιβλίων, τουλάχιστον μία γνωστική θεώρηση βρίσκεται σίγουρα στον “Κώδικα Νταβίντσι”, που αναπαράγει την ιδέα ότι ο Ιησούς είχε σεξουαλικές σχέσεις με τη Μαρία τη Μαγδαληνή ως μέθοδο πνευματικής φώτισης.

Αλλά η επαναπρόταση του γνωστικισμού είναι επίσης εμφανής και στη ριζοσπαστική σύγχρονη σκέψη και σε μερικές παραλλαγές του φεμινισμού.
Πράγματι, για τον ελευθεριακό και σεξουαλικό γνωστικισμό  του 2ου μ.Χ. αιώνα, το αρχικό στάδιο του ανθρωπίνου είδους είναι μία κατάσταση τέλειας ισότητας. Για αυτή την εκδοχή του γνωστικισμού, τα ανθρώπινα όντα δεν διαφέρουν το ένα από το άλλο ούτε στις εξωτερικές συνθήκες (όπως η ιδιοκτησία ορισμένων αγαθών) ούτε στις φυσικές ή νοητικές ποιότητες.
Yπάρχει μία ολική ενότητα στην οποία όλοι ανήκουν σε όλους, ακόμη και σεξουαλικά.Η θέση αυτή προσδιορίζεται εύκολα στις ακόλουθες σύγχρονες εκφάνσεις:

1. Σε ορισμένες εκδοχές του φεμινισμού που αρνούνται την ύπαρξη μιας ιδιαίτερης θηλυκής φύσης, που διαφοροποιεί τον άνδρα από τη γυναίκα.
2. Στο σύγχρονο ριζοσπαστικό ελευθεριασμό, ο οποίος εξυμνεί εμμονικά τις ομοφυλοφιλικές και ετεροφυλικές σεξουαλικές σχέσεις ή με το μυστικισμό του σεξ, που το αντιμετωπίζει ως μέθοδο απελευθέρωσης και πλήρους συγχώνευσης των όντων.
3. Επίσης, στη λεγόμενη “θεωρία του φύλου” (gender theory) σύμφωνα με την οποία η ψυχολογική μας ταυτότητα αρσενική ή θηλυκή, δεν είναι συνδεμένη με το βιολογικό φύλο με το οποίο γεννιόμαστε, αλλά σχηματίζεται από την αγωγή και από την κουλτούρα μέσα στην οποία ζούμε. Κατά συνέπεια, ο καθένας από εμάς θα έπρεπε να αφήνεται ελεύθερος να επιλέγει, κάθε στιγμή, πότε θέλει να ζει ως άνδρας και πότε ως γυναίκα ή και τα δυο ταυτόχρονα.

Βέβαια, πρέπει να επισημάνουμε, ότι η πιο σημαντική επανεμφάνιση της γνωστικής νοοτροπίας, έλαβε χώρα τη δεκαετία του ’60 και του ’70 με τα κινήματα των Χίπις και της New Age

Οι γνωστικές νοοτροπίες συναντώνται και σε άλλες εκφάνσεις της σύγχρονης κουλτούρας και των σημερινών κοινωνικών φαινομένων. Τώρα πλέον ο αναγνώστης έχει τα απαραίτητα εφόδια να αναγνωρίζει αυτές τις νοοτροπίες.

Τελειώνοντας θα πούμε το εξής: χωρίς αμφιβολία, κάποτε η καρδιά του γνωστικού σπάραξε, σπάραξε πολύ και ζήτησε τη λύτρωση. Αντί όμως να την αναζητήσει μέσα στα βάθη της σπαραγμένης του καρδιάς, η αλαζονεία του τον οδήγησε στο νου, ξεχνώντας όμως τους  στίχους του  Σοφοκλή:

“τὸ κακὸν δοκεῖν ποτ᾽ ἐσθλὸν 
τῷδ᾽ ἔμμεν, ὅτῳ φρένας θεὸς ἄγει πρὸς ἄταν•  
πράσσει δ᾽ ὀλίγιστον χρόνον ἐκτὸς ἄτας”.    
[το κακό φαντάζει καλό 
 στο νου εκείνου 
 που θεός στη συμφορά τον πάει•
 κι έξω από συμφορές για λίγο χρόνο χαίρεται.]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Emanuele Samek Lodovici, Metamorfosi della gnosi. Quadri della dissoluzione contemporanea, Ares 1991
Hans Jonas, Lo gnosticismo, Sei, 1991.
Eric Voegelin, La nuova scienza politica, Borla, 1968.
Augusto Del Noce, Violenza e secolarizzazione della gnosi, in AA. VV., Violenza, una ricerca per comprendere, Morcelliana, 1980.