του Γεώργιου Καραμαδούκη Ο Ίων Δραγούμης υπήρξε μια σπουδαία πολιτική φυσιογνωμία του νεωτέρου Ελληνισμού. Υπήρξε ίσως ο πρώτος θεωρητικός του εθνικισμού, τον οποίο εφάρμοσε στην πράξη με την καίρια συμμετοχή του στον Μακεδονικό Αγώνα. Πέρα από τις αναφορές που έχουμε για αυτόν από τα διάφορα ιστορικά βιβλία, γνωρίζουμε τις απόψεις του από τα ίδια τα συγγράμματά του, φιλοσοφικά, ιστορικά και πολιτικά. Ο Δραγούμης ορίζοντας τον εθνικισμό ως ενέργεια και έχοντας ως δόγμα πως ο καθένας πρέπει να ενεργεί σαν να επρόκειτο αυτός να σώσει την πατρίδα του, υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της αντιμετωπίσεως των Βουλγάρων κομιτατζήδων στα μακεδονικά εδάφη. Μην έχοντας εμπιστοσύνη στους πολιτικούς του κοινοβουλευτισμού, τους οποίους δεν παραδεχόταν ως αντιπροσώπους του έθνους, έδρασε ως Έλλην Μεγαλοϊδεάτης, προσπαθώντας να διασώσει την μακεδονική γη από τον εκβουλγαρισμό της.
Το όραμα για την ένωση της φυλής σε ενιαίο κράτος
Ο ίδιος πίστευε στην ένωση της φυλής και για αυτό τον λόγο ταύτισε την Μεγάλη Ιδέα όχι με την αντίληψη της ανασυστάσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά με την απελευθέρωση όλων των εδαφών στα οποία διαβιούσε ελληνικός πληθυσμός. Η Μεγάλη Ιδέα για τον Ίωνα Δραγούμη είχε να κάνει με την ένωση όλων των εδαφών που ιστορικώς ανήκαν στον Ελληνισμό ως κυρίαρχη εστία του και όχι με το «ιμπεριαλιστικό» βυζαντινό κράτος.
Για τον Δραγούμη η Μεγάλη Ιδέα αποτελεί εκείνο το ιδανικό που μπορεί να ενώσει τις αρετές του έθνους, ώστε να εκπληρώσει την ολοκλήρωσή του σε κρατική υπόσταση. Χαρακτηριστικά ο Δραγούμης υποστηρίζει πως όταν ένα έθνος πιστεύει σ’ ένα ιδανικό, τότε τείνει προς έναν σκοπό και δείχνει αποφασιστικότητα στην πραγμάτωσή του. Μάλιστα αυτή η δύναμη της αποφασιστικότητος μπορεί να συμπαρασύρει ακόμα και τους αντιθέτους. Η ένωση της φυλής για τον Δραγούμη μπορεί να περάσει μέσα από ενδιάμεσα στάδια, ημιαυτόνομων ή αυτόνομων κρατών τα οποία αν οι συνθήκες το επιτρέψουν θα ενωθούν εις ένα. Για να μπορέσει να πραγματωθεί αυτό, το ελληνικό κράτος οφείλει να στοχεύει στα ακόλουθα: α) την διατήρηση δυνατού στρατού και στόλου β) ανθηρή οικονομία γ) οικονομική και κοινοτική οργάνωση του ελληνισμού. Το ελληνικό έθνος έπρεπε να αποκτήσει ενωμένο το κράτος του, κάτι το οποίο διεκδικούσαν και τα λοιπά έθνη που βρίσκονταν κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Σε μια μονογραφία του για την Μεγάλη Ιδέα το 1908 αναφέρει: «Το ελληνικό έθνος πρώτον επέτυχεν να ελευθερώσει ως αρχήν μια γωνίαν αυτού, πρώτον έκαμε Μεγάλη Ιδέαν του την ένωσιν εις ελεύθερον πάλι κράτος».
Ο ίδιος σε υπόμνημά του στις 24 Ιανουαρίου του 1919 προς την συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι αναφέρει πως το ελληνικό έθνος εκτείνεται μέχρι την Βόρεια Ήπειρο και Βόρεια Θράκη. Στην Ανατολή μέχρι τις πύλες της Αρμενίας και της Συρίας. Επίσης συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί βρίσκονται στην Νότια Ρωσία και τον Καύκασο. Προβάλλει τις εδαφικές διεκδικήσεις που αφορούν το Μοναστήρι, την Γευγελή, την Βόρειο Ήπειρο, την Δυτική Θράκη, την Ανατολική Θράκη, την Δωδεκάνησο, την Στρούμιτσα, το Μελένικο και την Κύπρο.
Το ζήτημα της «Ανατολικής Ομοσπονδίας»
Στο υπόμνημα αυτό όμως αναφέρεται και στην δημιουργία μιας Ανατολικής Ομοσπονδίας που θα περιλαμβάνει τα βαλκανικά κράτη. Δηλαδή η Μεγάλη Ιδέα συνδέεται με την κυριαρχία του ελληνισμού μέσω μιας ομοσπονδίας εθνικών κρατών. Δηλαδή αν η ένωση της φυλής (ένωση όλων των αλύτρωτων περιοχών που διαβιούν Έλληνες) δεν είναι δυνατή σε ένα κράτος λόγω ξένων συμφερόντων και της αναπτύξεως των εθνικισμών των βαλκανικών κρατών, τότε αυτή μπορεί να προκύψει μέσα στα πλαίσια μιας ομοσπονδίας. Στο υπόμνημά του αυτό τονίζει την εμπορική και πνευματική δραστηριότητα των Ελλήνων στην Ανατολή και επισημαίνει τι έχει παγκοσμίως προσφέρει ο ελληνικός πολιτισμός. Αυτή λοιπόν η οικονομική και πνευματική δράση της ελληνικής φυλής είναι δυνατόν να την φέρει στην κορυφή της πυραμίδος μιας Ανατολικής Ομοσπονδίας.
Με άλλα λόγια δημιουργείται μια νέα «βυζαντινή αυτοκρατορία», στην οποία τα ηνία με την πάροδο του χρόνου τα καταλαμβάνουν οι Έλληνες. Αυτή όμως η αυτοκρατορία δεν εκτείνεται όπως η βυζαντινή σε εδάφη πέρα των βαλκανικών κρατών που την συνιστούν. Η Ανατολική Ομοσπονδία για τον Δραγούμη προϋποθέτει την αναγνώριση των ελληνικών μειονοτήτων στις βαλκανικές χώρες και την απρόσκοπτη ανάπτυξή τους. Ιδιαιτέρως ως προς την Τουρκία θεωρεί αναγκαία την αποκατάσταση των εκδιωχθέντων Ελλήνων και την παύση των διωγμών. Για τον Δραγούμη και οι δυο λύσεις (ένωση της φυλής σε ένα κράτος και Ανατολική Ομοσπονδία) εξυπηρετούν το έθνος. Όταν αποτύχει η μια έρχεται η άλλη. Και τα δυο συνιστούν εθνικά ιδανικά που μπορούν να πραγματωθούν μόνο με την ύπαρξη ισχυρού στρατού. Στο βιβλίο του Όσοι Ζωντανοί αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Ο αξιόμαχος στρατός είναι απαραίτητος και για τα δυο ιδανικά, μπορεί να χρησιμέψει για να επιβάλλη στην Τουρκιά, σε μια περίσταση, την ισοπολιτεία και το σεβασμό της εθνικής αυθυπαρξίας των Ρωμιών και για να διαλύση το τουρκικό το κράτος, αν γίνη φανερό πως οι Τούρκοι εξακολουθούν το χαβά τους πασκίζοντας με κάθε είδος κατατρεγμό να κατασυντρίψουν την ελληνική ζωή μέσα στο κράτος τους»
Μέσα στα πλαίσια της Μεγάλης Ιδέας ο Δραγούμης θέλει να κινητοποιήσει τον απόδημο ελληνισμό και τις υλικές του δυνάμεις. Το υπουργείο εξωτερικών οφείλει να ιδρύσει εμπορικά επιμελητήρια μικρά για την ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών μεταξύ ξένων κρατών και Ελλάδος. Να ληφθεί πρόνοια ώστε τα ελληνικά προϊόντα να διαδίδονται, ώστε κάθε Έλληνας να γίνει οιονεί πράκτορας του ελληνικού εμπορίου.
Απεικόνιση άγνωστων Μακεδονομάχων. Η αμφίεση τους παραπέμπει σε Κρητικούς εθελοντές.
Η οικουμενική αναγκαιότητα της Μεγάλης Ιδέας
Ο Δραγούμης στο ερώτημα αν είναι ανάγκη να υπάρχει Μεγάλη Ιδέα απαντά ότι είναι σαν να ρωτούμε αν είναι ανάγκη να υπάρχει το ελληνικό έθνος. Η διάσωση του ελληνικού έθνους για τον Δραγούμη έχει παγκόσμια αξία, καθώς η εξαφάνισή του θα αποτελούσε τεράστια απώλεια για την πρόοδο της ανθρωπότητος. Υπό αυτή την έννοια η Μεγάλη Ιδέα συνδέεται και με την πνευματική αξία του ελληνισμού.
Η Μεγάλη Ιδέα για τον Δραγούμη περνάει μέσα από μια επεξεργασία του εφικτού. Δεν παριστάνει τον λαοπλάνο που θα ενθουσιάσει τα πλήθη υποσχόμενος βυζαντινά μεγαλεία και θα κλέψει ψήφους (άλλωστε είναι γνωστές οι αντικοινοβουλευτικές του απόψεις). Προτείνει πολιτικές που σταδιακά θα μεγαλώσουν το κράτος ή θα το αναδείξουν πρωταγωνιστή μέσω μιας ομοσπονδίας. Με άλλα λόγια το ιδανικό της Μεγάλης Ιδέας ταυτίζεται για τον Δραγούμη με τα ιδανικά της ενώσεως της φυλής σε ένα κράτος ή της επιβολής της εντός μιας Ανατολικής Ομοσπονδίας. Τα ιδανικά του Δραγούμη δεν έχουν σχέση με μια Μεγάλη Ιδέα που ταυτίζεται με την ανασύσταση της «ιμπεριαλιστικής» βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Πολλοί ίσως αναρωτηθούν γιατί ο Δραγούμης υπήρξε αντιβενιζελικός, καθώς ο Ελευθέριος Βενιζέλος αγωνίστηκε για το μεγάλωμα της Ελλάδος δημιουργώντας μαζί με τον βασιλέα Κωνσταντίνο την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η διαφορά συνίστατο στο γεγονός ότι ο Δραγούμης δεν έβλεπε την Μεγάλη Ιδέα ως μια αποσπασματική πολιτική όπως ο Βενιζέλος. Εξ αρχής διατύπωνε το όραμα της ενώσεως της φυλής σε ισχυρό κράτος. Σε αντίθεση με αυτό ο Βενιζέλος ασκούσε μια πολιτική ευκαιριακή, αυτή των τελειωτικών λύσεων, καθοριζόμενη από τις θελήσεις των δυνάμεων της Αντάντ. Για αυτό άλλωστε κάποτε είχε υποστηρίξει την θεωρία της σπονδυλικής στήλης στην Βουλή, όπου διατύπωνε την άποψη πως ακόμα και αν του έδιδαν την Θράκη δεν θα την δεχόταν επειδή δεν μπορούσε να τα βαστάξει ο κορμός της Ελλάδος.
Αυτό το ιδανικό της Μεγάλης Ιδέας ταυτισμένο με την ιστορική αποκατάσταση των ελληνικών εδαφών πρέπει να εξακολουθήσει εντός των ψυχών μας. Για να μπορέσει όμως να γίνει πραγματικότητα πρέπει το ελληνικό κράτος να ξαναγίνει Εθνικό και όχι κομματικό. Ανίσχυρο κράτος, διαλυμένο οικονομικά, διαιρεμένο πολιτικά και αποσαθρωμένο κοινωνικά, όχι την Μεγάλη Ιδέα δεν μπορεί να πραγματώσει άλλα ούτε και την ύπαρξή του δεν δύναται να εξασφαλίσει… Το μέλλον είναι δυσοίωνο, αλλά ας ελπίσουμε πως ο καλός Θεός της Ελλάδος δεν μας έχει βαρεθει…
δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ανάκτηση, τεύχος 1, Οκτώβριος 2016…
