Ο Βάτσλαβ Κλάους είναι ένας από τους πιο γνωστούς ευρωσκεπτικιστές ηγέτες της ΕΕ . Πρώην Υπουργός Οικονομικών της Τσεχοσλοβακίας το 1989 και επί πολλά χρόνια μέχρι και το 2013, Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τσεχίας, αντιστάθηκε στην επικύρωση της Συνθήκης της Λισσαβόνας και κατάφερε η χώρα του να εξαιρεθεί από συγκεκριμένες πλευρές της.
“Άνοιξα σαμπάνιες όταν αποχώρησαν οι ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισίου…”
Κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης που παρουσιάστηκε σε αρκετές χώρες της ΕΕ, ο Κλάους, ο οποίος είχε ταχθεί κατά του ευρώ και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης χαρακτηρίζοντας το ενιαίο νόμισμα ως «αποτυχημένο πείραμα», αντιτάχθηκε στην υπογραφή του προτεινόμενου από την ΕΕ Διακυβερνητικού Συμφώνου Δημοσιονομικής Πειθαρχίας. Η αντίδρασή του αυτή προκάλεσε πολιτικές αναταράξεις στο εσωτερικό της χώρας, καθώς ο υπουργός Εξωτερικών Κάρελ Σβάρτσενμπεργκ προειδοποίησε πως σε περίπτωση μη έγκρισης θα παραιτηθεί και θα αποσύρει το κόμμα του, το δεξιό TOP09, από την τρικομματική κυβέρνηση.
Τελικά η Τσεχία και η Βρετανία ήταν οι δύο χώρες οι οποίες δεν υπέγραψαν το Δημοσιονομικό Σύμφωνο, τον Μάρτιο του 2012. Σήμερα η Τσεχία με το δικό της νόμισμα και ανεργία στο 2,9% φαντάζει περίεργη στον ιστό της ΕΕ. Συγγραφέας αρκετών βιβλίων και μια σεβαστή προσωπικότητα στον χώρο της Δεξιάς ήταν με μεγάλη χαρά που μίλησα μαζί του στο περιθώριο του Διεθνούς Φόρουμ στην Ρόδο που διοργάνωσε το DoC Research Institute. Και τα όσα μου είπε ήταν αντάξια των προσδοκιών μου. Και σε ένα μεγάλο βαθμό διαλύουν τους μύθο που έχει υιοθετηθεί στην χώρα μας, για τους “μονόδρομους” τόσο στο μεταναστευτικό ζήτημα, όσο και σε αυτό της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης.
Στην χτεσινή σας ομιλία αναφέρατε ότι οι ΜΚΟ είναι προβληματικές. Και προσπαθούν να αντικαταστήσουν με την δική τους ατζέντα την εντολή που οι ψηφοφόροι δίνουν στους εκλεγμένους πολιτικούς. Θα μπορούσατε να μας το εξηγήσετε;
“Δεν κατανοώ την a priori αξιολόγηση των ΜΚΟ ως ένα θετικό φαινόμενο.”
Αυτό είναι αυταπόδεικτο. Μετά την πτώση του κομμουνισμού, το καθήκον μου ήταν να δημιουργήσω ένα συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα. Για μένα αυτό ήταν η κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Που δεν την είχαμε κατά την κομμουνιστική εποχή. Δεν είχαμε κόμματα και το καθήκον μου ήταν το να δημιουργήσω ένα σύστημα βασισμένο στα πολιτικά κόμματα. Υπ’ αυτή την άποψη οι ΜΚΟ είναι κάτι που δεν ανήκει σε αυτό το σύστημα. Και δεν κατανοώ την a priori αξιολόγηση των ΜΚΟ ως ένα θετικό φαινόμενο. Υπάρχουν καλές ΜΚΟ και κακές ΜΚΟ, όπως ακριβώς υπάρχουν καλοί άνθρωποι και όχι τόσο καλοί άνθρωποι. Από την μία πλευρά εγώ ο ίδιος είμαι ιδρυτής τουλάχιστον πέντε ΜΚΟ στην ζωή μου, έχω ιδρύσει ένα Ίνσιτούτο, έχω ιδρύσει ένα think tank και άλλα σχετικά αυτού του τύπου. Έτσι, δεν κατακρίνω τις ΜΚΟ ως ΜΚΟ, αλλά πολλές ΜΚΟ παίζουν ένα πολιτικό παιχνίδι, χωρίς να έχουν εκλεγεί. Μάχονται για «ειδικά συμφέροντα», για «ειδικές ατζέντες», χωρίς να έχουν την «λαϊκή εντολή» να το κάνουν αυτό.
Στην Ελλάδα οι ΜΚΟ αντικαθιστούν ακόμη και το ίδιο το κράτος σε ζητήματα όπως το μεταναστευτικό. Στα ελληνικά νησιά, όπως αυτό στο οποίο είμαστε τώρα υπάρχουν δεκάδες αν όχι εκατοντάδες ΜΚΟ και αυτές έχουν αναλάβει ένα μέρος της “δομης” υποδοχής. Θα δούμε το ίδιο και στην υπόλοιπη Ευρώπη;
Αυτό υπάρχει ήδη και στις άλλες χώρες της Ευρώπης. Και δεν βρίσκω τίποτε θετικό σε αυτό. Είναι πολύ «φτηνό» και «καλό» να υποδέχεσαι τους μετανάστες στην ΚΩ και να τους στέλνεις στην Κεντρική Ευρώπη, στην Γερμανία και σε άλλες χώρες. Δεν το κάνουν από ανθρωπισμό, πληρώνονται και παίρνουν πολλά χρήματα τόσο από την Ευρωπαϊκή Ενωση, όσο και από την δική σας ελληνική κυβέρνηση. Δεν είναι αλτρουϊστική συμπεριφορά, στην πραγματικότητα είναι μια πολύ εγωϊστική συμπεριφορά.
Στην ομιλία σας είπατε ότι η μετανάστευση είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο. Πρέπει οι Ευρωπαίοι να ενσωματώσουν τους μετανάστες ή θα έπρεπε να επικεντρώσουν τις δυνάμεις τους στο να φυλάξουν καλύτερα τα συνορά τους;
“Έρχονται για να φέρουν την δική τους κουλτούρα, τον δικό τους πολιτισμό. Και αυτό δεν είναι αποδεκτό, δεν είναι σωστό, το πολεμούσα σε όλη μου την ζωή.”
Εγώ προσωπικά κάνω μια βασική διάκριση σε δύο φαινόμενα. Την ατομική μετανάστευση και τα μεταναστευτικά ρεύματα. Δεν θα έπρεπε να μπερδεύουμε αυτά τα δύο φαινόμενα. Η ατομική μετανάστευση είναι μια φυσιολογική κατάσταση,υπήρχε σε όλες τις εποχές. Δεν με ενοχλεί που 150 μέτρα από το σπίτι μου στην Πράγα υπάρχει ένα κινέζικο εστιατόριο, που το έχει μια κινέζικη οικογένεια. Είναι ατομική μετανάστευση. Και η οποία συνήθως είναι κάτι θετικό, και είναι καλό για εμένα που πού και πού μπορώ να φάω κινέζικο αντί της βαριάς τσέχικης κουζίνας.
Η ατομική μετανάστευση, λοιπόν είναι κάτι φυσιολογική. Η μαζική μετανάστευση είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Που δεν έχει τα βασικά χαρακτηριστικά της ατομικής μετανάστευσης. Γιατί στην περίπτωση της ατομικής μετανάστευσης το άτομο επιλέγει να φύγει από την χώρα του για κάποιους λόγους. Η αδελφή μου έφυγε από την Τσεχοσλοβακία το 1968, μετά την Σοβιετική εισβολή, την άνοιξη της Πράγας. Και από τότε μένει στην Ελβετία. Οκ, δεν με ενοχλεί αυτό. Αλλά η μαζική μετανάστευση είναι χιλιάδες, εκατομμύρια ανθρώπων που έρχονται οργανωμένα, επειδή υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που οργανώνουν την κινησή τους αυτή. Είναι ένα διαφορετικό φαινόμενο. Δεν έρχονται στην χώρα μου ή στην χώρα σου, στην Σουηδία ή στην Γερμανία με τον σκοπό της ενσωμάτωσης. Έρχονται για να φέρουν την δική τους κουλτούρα, τον δικό τους πολιτισμό. Και αυτό δεν είναι αποδεκτό, δεν είναι σωστό, το πολεμούσα σε όλη μου την ζωή.
Πολλοί λένε ότι το φαινόμενο των μεταναστευτικών κυμάτων, προωθείται από συγκεκριμένα συμφέροντα. Ποιός πιστεύετε ότι είναι ο σκοπός τους;
Πραγματικά υπάρχουν πολλά επίπεδα. Πολλές διαστάσεις στο μεταναστευτικό. Το τελικό επίπεδο θεωρώ ότι βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο σημείο. Είναι πολύ ενδιαφέρον να εξετάσεις το θέμα από πλευράς της προσφοράς και της ζήτησης. Η προσφορά των μεταναστών είναι ένα πράγμα. Δημιουργεί την προοπτική για την μετανάστευση. Αλλά πρέπει να υπάρχει και ζήτηση. Εάν παράγεις αμάξια στην Ελλάδα αλλά δεν τα θέλει κανείς, τι θα τα κάνεις; Είμαι βέβαιος ότι η μεταναστευτική κρίση στην Ευρώπη δεν δημιουργήθηκε από την πλευρά της προσφοράς. Υπήρχαν πόλεμοι, καταστροφές, κρίσεις, στην Ασία και την Αφρική εδώ και δεκαετίες. Αυτό που άλλαξε ήταν η θέση του ευρωπαϊκού κατεστημένου, των Ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ, που στην πράξη κάλεσαν όλους τους μετανάστες να έλθουν εδώ. Η Άνγκελα Μέρκελ είναι η πιο χαρακτηριστική περίπτωση. Και εάν κάποιοι μπερδεύονται, εγώ πιστεύω ότι ο τελικός και πραγματικός σκοπός τους έιναι το ότι θέλουν να δημιουργήσουν μια ολοκληρωτικά ενωμένη Ευρώπη, όχι μια ενσωματωμένη Ευρώπη, με το κέντρο στις Βρυξέλλες. Και ξέρουν ότι δεν μπορούν να το κάνουν αυτό με τους παλαιούς Έλληνες, τους παλαιούς Τσέχους. Χρειάζονται ένα νέο «υλικό». Ένα νέο υλικό που θα δημιουργήσει έναν «νέο Ευρωπαίο». Αυτό πιστεύω ότι είναι ο τελικός σκοπός τους. Χρειάζονται κάποιον χωρίς ρίζες στην ελληνική κουλτούρα, χωρίς ρίζες στην τσέχικη ή οποιαδήποτε άλλο. Γι’ αυτό χρειάζονται τους μετανάστες, που δεν έχουν τέτοιες ρίζες.
Δεν πιστεύετε δηλαδή ότι υπάρχει δημογραφικό ζήτημα; Αυτό που λένε;
“Η ενθάρρυνση της μαζικής μετανάστευσης δεν είναι ζήτημα δημογραφικό ή εργατικών χεριών.”
Έχω ένα βιβλίο, που εκδόθηκε στην Τσεχία και μετά σε άλλες οκτώ χώρες. Υπάρχει ένα κεφάλαιο που αναλύει ότι δεν είναι ζήτημα δημογραφικό ή εργατικών χεριών. Δεν το πιστεύω. Όσον αφορά τα εργατικά χέρια, υπήρχαν 23 εκατομμύρια άνεργοι Ευρωπαίου. Το 10%. Το να λες ότι δεν υπάρχουν αρκετά εργατικά χέρια είναι βλακεία. Στην χώρα σας τι γίνεται από ανέργους; Αν και στην Τσεχία έχουμε μόνον 2,9% ανεργία. Δεν πιστεύω ότι αυτό παίζει ρόλο. Όσον αφορά στον αριθμό των ανθρώπων, η Ευρώπη ναι μεν γίνεται γηραιότερη αλλά ο πληθυσμός δεν εξαφανίζεται. Δεν έχει τέτοιο πρόβλημα
Αυτά τα κύματα όμως ενθαρρύνονται και από τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι η Ε.Ε. Ήδη πολύ δυνατή και πολύ συγκεντρωτική;
Για μένα η ΕΕ είναι ήδη πολύ δυνατή. Μου θυμίζει κάτι που ξέρω από την κομμουνιστική εποχή. Η κατασκευή που ονομάζεται ΕΕ είναι κάτι που δεν ανήκει στην Ευρώπη. Για να λειτουργεί η Ευρώπη, για να υπάρχει, για να ανθίσει πρέπει να ξεφορτωθούμε την Ευρωπαϊκή Ένωση όσον το δυνατόν νωρίτερα.
Αυτή ήταν η επόμενή μου ερώτηση: Πώς βλέπετε να γίνεται κάτι τέτοιο. Μέσω της εξόδου ξεχωριστών κρατών, με Brexit, Frexit και Grexit ή υπάρχει άλλος τρόπος;
Ξέρετε, την στιγμή της πτώσης της κομμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας, όταν έπεσε ο κομμουνισμός, τα συνθήματα στους δρόμους της Πράγας που γραφόντουσαν από ανθρώπους ήταν το «πίσω στην Ευρώπη». Και αυτό είχε πραγματικά νόημα. Θέλαμε μετά από μισό αιώνα κομμουνισμού, να είμαστε ξανά μια φυσιολογική Ευρωπαϊκή χώρα. Ήταν γραμμένο σε όλη την Τσεχοσλοβακία. Εγώ ήμουν ο πρώτος που απέτυχα να το κάνω, αλλά ξεκινήσαμε να εξηγήσουμε στους ανθρώπους, ότι «πίσω στην Ευρώπη» είναι κάτι διαφορετικό από το «εμπρός στην Ευρωπαϊκή Ένωση», αν με καταλαβαίνετε. Έτσι εγώ δεν κατάφερα, γιατί γι’ αυτούς εκείνη την στιγμή ήταν ό,τι πιο σημαντικό το να μπουν στην Ε.Ε. Γιατί εκείνη την εποχή αυτοί που δεν ήταν στην ΕΕ ήταν ο Λουκασένκο στην Λευκορωσία, ο Μιλόσεβιτς στην Γιουγκοσλαβία… Αλλά εγώ το έλεγα από τότε. Πριν 20 χρόνια είχαμε πει ότι όταν μπούμε στην Ε.Ε. Πρέπει να ξεκινήσουμε να ετοιμάζουμε μια «βελούδινη επανάσταση» εκεί μέσα. Αυτό ήταν το σύνθημά μου. Δυστυχώς δεν πετύχαμε υπ’ αυτή την άποψη. Τι να κάνουμε τώρα; Δεν ξέρω. Είμαστε στην καρδιά της Ευρώπης, δεν είμαστε ένα νησί κοντά στην Ευρώπη, όπως είναι η Μ. Βρετανία ή κάτι τέτοιο. Δεν είμαι σίγουρος ότι μπορούμε να κάνουμε εμείς ένα Chexit. Είναι δύσκολο για τους ανθρώπους στην Τσεχία να κάνουν κάτι. Αλλά η αντιπολίτευση των Τσέχων στις κεντρικές πολιτικές της ΕΕ είναι πολύ γνωστή.
Η μετανάστευση είναι ένα θέμα, αλλά υπάρχει και το θέμα του ευρώ ως κοινού νομίσματος. Στην τελευταία δημοσκόπηση στην Τσεχία για το Ευρώ, είχε πολύ ενδιαφέρον, ίσως και για την χώρα σας. Ξέρετε τι ποσοστό απάντησε ότι θέλει η Τσεχία να ενταχθεί στο Ευρώ αμέσως τώρα; Μόλις έξι τις εκατό. Όχι δεκαέξι, όχι εξήντα. Έξι. Η δεύτερη ερώτηση ήταν το εάν θέλουν να ενταχθούν στο ευρώ στο μέλλον, στο απροσδιόριστο μέλλον. Εκεί το ναί ήταν στο 16%. Έξι και δεκαέξι μας κάνει εικοσιδύο. Δηλαδή 78 στους εκατό Τσέχους δεν θέλουν την ένταξή τους στο ευρώ. Και ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός μας, κατηγόρησε εμένα, που εδώ και καιρό δεν κατέχω κανένα αξίωμα ότι είμαι υπεύθυνος γι’ αυτό.
“Φυσικά και εγώ θέλω να είμαι κομμάτι της Ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης.. Αλλά δεν θέλω να είμαι μέρος της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης.”
Οι άνθρωποι λοιπόν καταλαβαίνουν τι συμβαίνει στην Ευρώπη. Αλλά επειδή είμαστε μια πρώην κομμουνιστική χώρα, υπάρχει η άποψη ότι θα πρέπει να είμαστε κομμάτι της Ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης. Φυσικά και εγώ θέλω να είμαι κομμάτι της Ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης.. Αλλά δεν θέλω να είμαι μέρος της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Γιατί μετά το Μάαστριχ, και ειδικά μετά την Λισαβόνα – έχω βγάλει και ένα βιβλίο σχετικά – έχουμε μπει σε μια άλλη φάση. Η πρώτη φάση ήταν το άνοιγμα και η ενσωμάτωση. Η δεύτερη φάση είναι η Ενοποίηση και ο συγκεντρωτισμός. Ίσως θα μπορούσε να αλλάξει κάτι εντός της ΕΕ, αλλά φοβάμαι ότι από αυτή την άποψη η ΕΕ είναι ήδη πολύ δυνατή.
Εχω δύο ερωτήσεις που προκύπτουν από αυτά που είπατε. Καταρχάς, πώς βλέπετε αυτό που κάνει σήμερα η Πολωνία, αυτό που κάνει η Ουγγαρία;
Έχω τρομερό σεβασμό γι’ αυτές τις χώρες και το τι κάνουν. Και δυστυχώς η σοσιαλιστική κυβέρνηση στην Τσεχία δεν κάνει τα ίδια με αυτές τις χώρες. Είμαι στο πλευρό τους.
Όσον αφορά στο Ευρώ, πιστεύετε ότι τα όσα έγιναν στην Ελλάδα – και ως έναν βαθμό οφείλονται και στο νόμμισμα – έχει επηρεάσει την άποψη των Τσέχων;
“Το κοινό νόμισμα δεν είναι καλό για κανέναν. Δίνει τρομερά πλεονεκτήματα στην Γερμανία και τρομερά δεινά σε χώρες όπως η Ελλάδα.”
Η κριτική μου στο κοινό νόμισμα ξεκίνησε πολύ πριν την δική σας οικονομική κρίση. Αλλά τα όσα έχουν συμβεί στην χώρα σας είναι πολύ “πειστικά”. Δεν κατηγορώ και δεν κατηγόρησα ποτέ τους Έλληνες. Κατηγορούσα πάντοτε τις ευρωπαϊκές πολιτικές και το κοινό νόμισμα. Γιατί το κοινό νόμισμα δεν είναι καλό για κανέναν. Δίνει τρομερά πλεονεκτήματα στην Γερμανία και τρομερά δεινά σε χώρες όπως η Ελλάδα. Δεν μπορεί να υπάρχει ένα νόμισμα για χώρες διαφορετικής δυναμικής και οικονομικής ανάπτυξης. Και η ισοτιμία του Ευρώ είναι ιδανική για την Γερμανία.. Γιατί η Γερμανία είναι η μεγαλύτερη εξαγωγέας σε αυτό, ενώ χώρες όπως η Ελλάδα έχουν μόνον προβλήματα.
Αλλά πλέον υπάρχει ευρωσκεπτικισμός ακόμη και στην Γερμανία. Φάνηκε από την επιτυχία του AfD άλλωστε!
Πρέπει να παραδεχθώ ότι καθ’ όλη την διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας στην Γερμανία έδινα λόγους υπέρ του AfD, σε συναντήσεις και εκδηλώσεις του. Το καλοκαίρι και τον Σεπτέμβρη έκανα 10 ομιλίες στην Γερμανία για το Afd. Αλλά το κόμμα αυτό ακόμη είναι νέο, δεν έχει αυτοπροσδιοριστεί επαρκώς, έχει εσωτερικά προβλήματα. Κατ’ εμέ είναι περισσότερο ένα πολιτικό φόρουμ παρά ένα κανονικό κόμμα. Είναι καλό, αλλά πρέπει να γίνει καλύτερο.
Είπατε επίσης στην ομιλία σας ότι σήμερα η Παιδεία μοιάζει περισσότερο με πλύση εγκεφάλου. Ρωτώ γιατί σήμερα στην Ελλάδα, ένα από τα … κυριότερα θεματα είναι τα νέα βιβλία θρησκευτικών στα σχολεία, που περιέχουν μια μορφή θρησκευτικού συγκρητισμού, διδάσκουν για το Ισλάμ και άλλες θρησκείες, υπό την πρόφαση ότι το «κράτος δεν παίρνει πλευρές».
Είναι ευρωπαϊκή πολιτική. Θέλουν να δημιουργήσουν «από-ευρωπαιοποιημένα» βιβλία για τα παιδιά των σχολείων σε όλη την Ευρώπη. Στην Ελλάδα, στην Πορτογαλία, στην Λετονία. Παντού. Πάνε ήδη δέκα χρόνια από τότε που δημιούργησαν γαλλογερμανικά βιβλία. Απίστευτο. Θα έπρεπε να το ψάξετε. Μάλιστα μια ΜΚΟ τα μετέφρασε και στα Τσέχικα και τα διάβασα κι εγώ. Δεν υπάρχει κανένας όρος εθνικός: Ελλάδα, Γαλλία Γερμανία. Υπάρχουν μόνον ιστορικές προσωπικότητες. Έβαλαν τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Και τον αναφέρουν ως έναν σπουδαίο Ευρωπαίο καλλιτέχνη. Δεν τον λένε Ιταλό. Είναι απίστευτο. Αυτό είναι το μέλλον της εκπαίδευσης στην Ευρώπη.
Πρόσφατα ήμουν με την εγγονή μου στις Άλπεις. Και την ρώτησα, τι κάνεις τώρα; Και μου είπε, πρέπει να διαβάσω βιολογία, γιατί έχουμε να μάθουμε για την εξέλιξη του ανθρώπου. Και το βρήκα ενδιαφέρον και της ζήτησα το βιβλίο της. Είναι δεκατεσσάρων ανθρώπων. Δεν είχε τίποτε το επιστημονικό μέσα. Λίγα μόλις λόγια για την εξέλιξη του ανθρώπου, τους Homo Sapiens και όλα τα υπόλοιπα. Παραπάνω από το μισό κεφάλαιο ήταν για τον ρατσισμό και την… ξενοφοβία. Σε ένα βιβλίο βιολογίας, υπάρχει ένα κεφάλαιο για τον ρατσισμό και την ξενοφοβία.
Επίσης είπατε ότι δεν πιστεύετε σε αυτό που αποκαλείται «Κλιματική Αλλαγή». Μπορείτε να μας το εξηγήσετε;
“Διαφωνώ απόλυτα με την έννοια της κλιματικής αλλαγής λόγω της ανθρώπινης παρέμβασης.”
Είναι πολύ δύσκολο να το κάνω σε δύο προτάσεις. Αλλά πρέπει να σας πω ότι πριν δέκα χρόνια έγραψα ένα βιβλίο, που εκδόθηκε σε 18 γλώσσες – όχι στα ελληνικά – αλλά ακόμη και στα ιαπωνικά και κινέζικα, με τίτλο «μπλε, όχι πράσινος πλανήτης». Και υπότιτλο: Τι είναι σε κίνδυνο; Το κλίμα ή η Ελευθερία; Και η δική μου απάντηση ήταν ότι το κλίμα είναι εντάξει ενώ η Ελευθερία κινδυνεύει. Το βιβλίο είχε εκδοθεί το 2007 και έτσι το 2017, δέκα χρόνια μετά αποφάσισα να γράψω ένα νέο βιβλίο. Εκδόθηκε τον Μάιο στην Τσεχία και περιμένουμε την Γερμανική μετάφραση. Ο τίτλος του είναι «θα καταστραφούμε από το κλίμα ή από την πάλη μας με το κλίμα»; Διαφωνώ απόλυτα με την έννοια της κλιματικής αλλαγής λόγω της ανθρώπινης παρέμβασης. Έχω γράψει πολλά άρθρα σχετικά.
Πώς αντιμετωπίσατε την αποχώρηση των ΗΠΑ από την συμφωνία του Παρισίου;
Άνοιξα Σαμπάνια!
Η συνέντευξη παραχωρήθηκε στο πλαίσιο της παρουσίας του ΔΙΕΣΥ στο Rhodos Forum 2017
του Ινστιτούτου Ερευνών Dialogue of Civilizations (DOC) και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ελεύθερη Ώρα.
