Στα νεώτερα χρόνια, και ιδίως μετά την Βιομηχανική Επανάσταση, ο άνθρωπος ήρθε σε μια ριζική διαφοροποίηση των σχέσεων του με το φυσικό περιβάλλον. Η διαφοροποίηση αυτή και η αλλαγή συμπεριφοράς του ανθρώπου απέναντι στη φύση έχει πνευματικό και ηθικό χαρακτήρα. Τα ερωτήματα του και οι απόψεις του για το περιβάλλον περιορίσθηκαν στην γλώσσα των μαθηματικών, διατυπώθηκαν με την γλώσσα που περιγράφει ή ακόμη και θεοποιεί τις ποσότητες αγνοεί όμως και εκμηδενίζει τις ποιότητες. Ο επιστημονικός λόγος περιορίσθηκε στην σκοπιμότητα και την χρησιμότητα, έγινε λόγος τεχνικός: τεχνολογία. Η απόλυτη επικράτησή του στην ρύθμιση των ανθρώπινων σχέσεων ονομάστηκε «Τεχνοπώλειο».
Η τεχνολογία μεταμορφώθηκε πλέον σε εκκοσμικευμένη θεολογία, είναι η θεολογία της εποχής μας, που καλλιέργησε στον άνθρωπο- καταναλωτή την ελπίδα για την επίλυση όλων του των προβλημάτων. Αυτή ακριβώς η κατάσταση η οποία εδώ και μερικούς αιώνες επικρατεί στις σχέσεις ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος, εκφράζει τον σύγχρονο κτητικό «πολιτισμό», τον «πολιτισμό» της κατάκτησης και της κατάχρησης.
Κτίση ή κτήση;
Σύμφωνα με το κτητικό μοντέλο, το οποίο αποτελεί την βάση της σημερινής οικολογικής κρίσης, η Κτίση είναι κτήση του ανθρώπου, άψυχο αντικείμενο, μέσον στην υπηρεσία των διαρκώς διογκούμενων και ακόρεστων αναγκών του ανθρώπου.
Τα σύγχρονα κοινωνικά και οικολογικά αδιέξοδα είναι η έκφραση της αστοχίας ενός τρόπου βίου, αξίωμα του οποίου είναι η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση, είναι η κρίση ενός πολιτισμού, του πολιτισμού της κατανάλωσης, ο οποίος είναι προσανατολισμένος στην ευδαιμονία και όχι στην αλήθεια, είναι ο κλονισμός μιας φιλοσοφίας και μιας επιστήμης οι οποίες κατανοούν τον κόσμο και τον άνθρωπο ως μηχανή, ως παραγωγικές μονάδες, ως αριθμούς.
Εύστοχα τονίζει ο Max Scheler, στις αρχές των νεοτέρων χρόνων αντικαθίσταται η «οργανολογική» θεώρηση του κόσμου από μια μηχανιστική θεώρηση, η οποία σταδιακά καθίσταται η κυρίαρχη κοσμοθεωρία. Μ’ αυτήν την καθοριστική για την πορεία της ανθρωπότητας εξέλιξη δημιουργείται μεταξύ ανθρώπου και φύσης μια πρωτόγνωρη πνευματική απόσταση. Με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος κατανοείται αποκομμένος από τον Θεό, αποκόπτεται και από την φύση και από τα υπόλοιπα έμβια όντα. Ο αλλοτριωμένος άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει στην φύση μόνον ένα αντικείμενο κυριαρχίας και εκμετάλλευσης. Πλέον ο στόχος της τεχνολογικής γνώσης είναι ο έλεγχος και η κατάκτηση της φύσης η οποία θεωρείται αποκλειστικά ως μια μηχανή….
Αυτή η μηχανιστική θεώρηση της φύσεως αλλά και ολοκλήρου του σύμπαντος έχει τις ρίζες της στις θεωρίες του Descartes του Bacon και του Newton, και επέδρασε καθοριστικά στην στάση του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Θα τολμούσαμε να πούμε ότι το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα είναι αιτία του οικολογικού προβλήματος , ως το κατεξοχήν πολιτικό- οικονομικό σύστημα εκμετάλλευσης. Στη θέση της οικολογικής συμπεριφοράς και του σεβασμού προς την τροφό φύση, εισέρχεται η χειραγώγηση και η εκμετάλλευση με τις «ευλογίες» της τεχνολογίας και της επιστήμης. Η κατάληξη της αλλοτριωτικής αυτής πορείας είναι η σύγχρονη απειλή ενός οικολογικού ολέθρου, ο οποίος σήμερα είναι πιο ορατός από ποτέ με την παρουσία της πυρηνικής ενέργειας και της εξαντλήσεως των φυσικών πόρων, καθώς επίσης και η τυραννία της χρησιμοθηρικής λογικής και ο ευδαιμονιστικός πολιτισμός, ο πολιτισμός του τεχνοπωλείου και η ηθική της ύψιστης ευδαιμονίας του μεγίστου αριθμού ατόμων και της δημιουργίας νέων αναγκών και νέων ικανοποιήσεων.
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας διευρύνει το χάσμα ανθρώπου και φύσεως γιατί θεμελιώνεται και οικοδομείται με την αντιπαράθεση τους. Ταυτόχρονα καθηλώνει τον άνθρωπο στην εγκοσμιότητα, γιατί προϋποθέτει την αυτονόμηση του κόσμου και την αδιαφορία για την αρχή και τον σκοπό της υπάρξεως του. Η κτίση δεν θεωρείται ως δημιουργία, αλλά ως αυτοτελές μέγεθος που λειτουργεί αυτόνομα και υπόκειται εξ ολοκλήρου στην ανθρώπινη εξουσία. Έτσι η κυριαρχία της τεχνολογίας υποκαθιστά τον ανθρώπινο λόγο και καθιερώνει την μηχανιστική αντίληψη. Η αντίληψη αυτή με όργανο την τεχνολογία και διακόνους τους τεχνοκράτες προσανατολίζει και κατευθύνει την ανθρώπινη ζωή στην κοινωνία της κατανάλωσης….
Τα σκουπίδια της ανθρώπινης «ευημερίας»
Ο προβληματισμός του ανθρώπου σήμερα για το παρόν και το μέλλον του διασταυρώνεται με το φαινόμενο της τεχνολογίας (τεχνικής). Η τεχνολογία είναι το δομικό σχήμα που περιβάλλει τη ζωή, γι’ αυτό και η διάσταση του προβλήματος της τεχνολογίας είναι διάσταση υπαρξιακή. Η τεχνολογία προσδιορίζει πλέον αποφασιστικά και χαρακτηριστικά το γεγονός της ανθρώπινης ζωής. Κυριαρχεί στην ανθρώπινη ύπαρξη σε όλους τους τομείς δραστηριότητας , και οι κοινωνίες εξελίσσονται διαρκώς σε τεχνοκρατικές και βιομηχανικές κοινωνίες , ενώ η ανθρωπότητα έζησε τον 20ο αιώνα ως τον αιώνα της τεχνοκρατίας και θα ζήσει τον 21ο ως τον αιώνα της ψηφιακής τεχνοκρατίας. Ο σημερινός άνθρωπος είναι αυτός που η αδιάλειπτη δράση του, ο τρόπος της σκέψης του και η τάξη της ζωής του χαρακτηρίζονται από την τεχνολογία. Ο άνθρωπος ως homo oeconomicus είδε την φύση ως πηγή εκμετάλλευσης και ικανοποίησης των παραγωγικών του απαιτήσεων . Η οικονομική και τεχνολογική διαδικασία κινείται ως μηχανισμός παραγωγής και κατανάλωσης.
Η κάθε παραγωγή όμως χρειάζεται ενέργεια, την οποία ο άνθρωπος την παίρνει από το περιβάλλον, αλλά και στο περιβάλλον αποθέτει τα κατάλοιπα αυτής της ενέργειας. Το περιβάλλον με τον φυσικό πλούτο ως προμηθευτής αυτής της ενέργειας αλλά και ως αποδεκτής των λυμάτων κακοποιείται διαρκώς από την συνεχή οικονομική παραγωγή και την χωρίς ηθικούς φραγμούς τεχνολογική ανάπτυξη.
Η σύγχρονη τεχνολογία δύναται να διαταράσσει την οικολογική ισορροπία βαθύτερα από τις παλαιότερες μορφές τεχνολογίας, και αν είναι γεγονός πως η ακραία εκμετάλλευση του περιβάλλοντος από την πρώτη βιομηχανική επανάσταση (18ος αιώνας) και την δεύτερη (19ος αιώνας), εντάθηκε σε μέγιστο βαθμό στον 20ο αιώνα και σήμερα στον 21ο μοιάζει ανεξέλεγκτη. Ο σύγχρονος homo oeconomicus θέλει να κατακτήσει όλον τον υπόλοιπο κόσμο με το όπλο της τεχνολογίας.
Την κατακτητική αυτή βουλιμία την ονομάζει δημιουργική αλλαγή, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται περί αυτοκαταστροφής και καταστροφικής αλλαγής: «Πνιγόμαστε από τα σκουπίδια της ευημερίας μας» λέει ο Αμερικανός συγγραφέας Giles Slade. Μια πραγματικότητα με μεταφορικό αλλά και κυριολεκτικό περιεχόμενο.
Στο σημείο αυτό προκύπτει το ερώτημα, αν ο άνθρωπος βιώνει την τεχνολογία ως κάτι το θετικό ως αγαθή δυνατότητα προόδου της ζωής τους, ως δημιουργική ελευθέρια, ή ως κάτι το αρνητικό, ως δυναστεία και κίνδυνο απώλειας της εσωτερικής του ταυτότητας, δηλαδή ως αυτοκαταστροφή.
Σε κάθε περίπτωση η τεχνολογία, θεωρητικά τουλάχιστον, έχει προσφέρει στον άνθρωπο την βελτίωση του βιοτικού του επιπέδου, του έχει προσφέρει ξεκούραση με την εργασία των μηχανών, και γενικά ο άνθρωπος κερδίζει περισσότερο ελεύθερο χρόνο τον οποίο μπορεί να αξιοποιήσει δημιουργικά στην μόρφωση, στην ψυχαγωγία, στην πληροφόρηση, και στον εμπλουτισμό των εμπειριών του. Η αυξανόμενη όμως ευημερία του ανθρώπου που προσφέρεται από την τεχνολογική ανάπτυξη διευρύνει την ευθύνη και την υποχρέωση του ανθρώπου για ορθή στάση απέναντι στη ζωή, και αποτελεί μια νέα πρόκληση για τον άνθρωπο να διαμορφώσει μια νέα οικολογική ηθική συνείδηση.
Ζήτημα της ελευθερίας του ανθρώπου
Όταν ο άνθρωπος αντιμετωπίζει τη Φύση σαν ένα χρηστικό αντικείμενο από το οποίο έχει μόνο να αποκομίζει ωφελιμιστικό κέρδος, τότε φτάνουμε αναπόφευκτα στην βεβήλωση της Κτίσης και στην οικειοποίηση από τον άνθρωπο του ρόλου ενός αναδημιουργού που ανασυνθέτει σύμφωνα με την βούληση του τον Κόσμο. Η αχαλίνωτη επιθυμία του σύγχρονου ανθρώπου για την απόλυτη εξουσία στον φυσικό κόσμο ήταν η μοντέρνα και μεταμοντέρνα αντίληψη που τον διέφθειρε πνευματικά. Ο homo oeconomicus εκλαμβάνει την Κτίση αυθαίρετα, και χωρίς τον πραγματικό Δημιουργό της, απλά και μόνο σαν ένα ακόμη όργανο της ανθρώπινης βούλησης….
Χωρίς ο άνθρωπος να είναι ο Κτίτωρ του Κόσμου, ανακαλύπτει τις συνθέσεις αυτού και τους μηχανισμούς λειτουργίας του, επιδιώκοντας έτσι μια πλεοναστική εκμετάλλευση, αδιαφορώντας για τις υλικές μα κυρίως για τις πνευματικές συνέπειες των πράξεων του.
Και αυτό γιατί το οικολογικό πρόβλημα φαίνεται μεν ως πρόβλημα οικονομικό, πολιτιστικό, πολιτικό ή ακόμη και ηθικό αλλά πρώτα και κύρια είναι πρόβλημα πνευματικό και υπαρξιακό. Αφορά την αντίληψη που έχει ο σύγχρονος άνθρωπος για την θέση του και τον ρόλο του μέσα στην Κτίση και για τις σχέσεις του με αυτήν, και ανάγεται απόλυτα στο συνολικό πρόβλημα της ανθρώπινης πνευματικότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος, ο καταναλωτικός και χρηματοπιστωτικός άνθρωπος, δεν μπορεί ή πιθανότατα δεν θέλει να συνειδητοποιήσει ότι η οικολογική ευθύνη είναι μια θεμελιώδης διάσταση της προσωπικής του ελευθερίας.
Ο καταναλωτικός άνθρωπος ταυτίζει την έννοια της προσωπικής ελευθερίας με την αποχαλίνωση των ατομικών δικαιωμάτων, και με οικονομικοποίηση κάθε έννοιας ήθους, ηθικής, και ανθρώπινης σχέσης. Συνέπεια αυτής της διεστραμμένης νοοτροπίας είναι ότι η μηχανή και το χρήμα έχουν γίνει ο απόλυτος νομοθέτης της ζωής και της κοινωνίας του.
Πιστεύουμε δε ότι αυτή ακριβώς είναι η πραγματική διάσταση του οικολογικού προβλήματος. Μια διάσταση η οποία ανάγεται βασικά στο συνολικό πρόβλημα της διαφθοράς της ανθρώπινης πνευματικότητας, και την ξερίζωση κάθε μεταφυσικής διαλεκτικής στις μεταμοντέρνες χρηματοπιστωτικές κοινωνίες….
