Πρόσφατα, το 2016, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ροπή, σε μετάφραση της Σαββίνας-Μελίνας Παπαδάκη, το έργο του Έντουαρντ Γκραντ “Τα Θεμέλια της Σύγχρονης Επιστήμης στον Μεσαίωνα”. Ο Γκραντ είναι από τους σημαντικότερους ιστορικούς των επιστημών και το 1992 είχε λάβει και το τιμητικό μετάλλιο Τζορτζ Σάρτον για την προσφορά του στον κλάδο. Θεωρείται από τους κορυφαίους ιστορικούς της μεσαιωνικής επιστήμης και τα βιβλία του αποτελούν διδακτικά εγχειρίδια σε πολλά πανεπιστήμια. Το συγκεκριμένο έργο δημοσιεύτηκε το 1996 και αποτελεί, έως και σήμερα, σημείο αναφοράς για τους ιστορικούς των επιστημών που ασχολούνται με την ευρύτερη ιστορική περίοδο του Μεσαίωνα.
Ο Γκραντ ανήκει στους ιστορικούς που συνέβαλαν στην αποδόμηση του μύθου περί σκοτεινού Μεσαίωνα. Αυτός ο μύθος είχε επινοηθεί στα τέλη του 18ου αιώνα από τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού προκειμένου να δείξουν εμφατικά τις διαφορές της εποχής τους σε σχέση με όσα συνέβαιναν στους προηγούμενους αιώνες. Πλέον, κανείς ιστορικός δεν αξιολογεί τον Μεσαίωνα ως μια περίοδο σκοταδισμού και οπισθοδρόμησης. Αντιθέτως, οι ιστορικές μελέτες για τη συγκεκριμένη περίοδο αποδεικνύουν ότι υπήρχε πλούσια διανοητική και πολιτισμική ανάπτυξη.
Ο Γκραντ συγκροτεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον επιχείρημα στο συγκεκριμένο βιβλίο. Υποστηρίζει ότι οι απαρχές συγκρότησης της σύγχρονης επιστήμης εντοπίζονται στον Μεσαίωνα. Πιο συγκεκριμένα, η θέση του είναι ότι η Επιστημονική Επανάσταση, η οποία έλαβε χώρα τον 16ο και τον 17ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη, αποτελεί τη φυσική συνέχεια των διανοητικών εξελίξεων του Μεσαίωνα. Χωρίς τις διανοητικές εξελίξεις εκείνης της περιόδου, δεν θα ήταν δυνατή η αλλαγή που ήρθε με την Επιστημονική Επανάσταση.
Ο Γκραντ τεκμηριώνει τη θέση του αρκετά πειστικά, η ανάλυσή του είναι πολυδιάστατη και λαμβάνει υπόψη ποικίλες ιστορικές παραμέτρους. Έχει τέσσερα σημαντικά επιχειρήματα, τα οποία αναλύει διεξοδικά. Αρχικά, αναγνωρίζει τη σημασία τριών μεγάλων πολιτισμών οι οποίοι συνέβαλαν στη διανοητική έκρηξη του Μεσαίωνα. Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, ο αραβικός και μουσουλμανικός κόσμος και, τέλος, ο λατινικός κόσμος αποτέλεσαν τα απαραίτητα συστατικά για μια εκπληκτική πνευματική διαδρομή έως τον 12ο και τον 13ο αιώνα. Όπως λέει και ο ίδιος, αν δεν είχαν προηγηθεί οι αραβικές μεταφράσεις των αρχαίων ελληνικών συγγραμμάτων, θα ήταν αδύνατη η οποιαδήποτε Επιστημονική Επανάσταση. Οι μεταφράσεις, επομένως, που κάνουν οι Άραβες σχολιαστές αποτελούν την αρχική κινητήρια δύναμη να ασχοληθούν περισσότεροι λόγιοι με τα αρχαία κείμενα. Σταδιακά, οι μεταφράσεις εξαπλώνονται από την Ιβηρική Χερσόνησο σε ολόκληρη τη Δυτική Ευρώπη.
Το δεύτερο κρίσιμο επιχείρημα είναι η ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων κατά τον 12ο αιώνα. Στα πανεπιστήμια εξαπλώθηκε ο πλούτος της μεταφραστικής δραστηριότητας που είχε προηγηθεί και επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο. Ο Γκραντ δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο πρόγραμμα σπουδών των πανεπιστημίων, το οποίο βασίστηκε αρχικά στις επτά ελευθέριες τέχνες. Αυτές ήταν η Αριθμητική, η Γεωμετρία, η Μουσική και η Αστρονομία, που αποτελούσαν το quadrivium (τετρακτύς), και η Λογική, η Ρητορική και η Γραμματική, που αποτελούσαν το trivium (τρικύς). Οι τρεις από τις τέσσερις πρώτες μαθηματικές επιστήμες εμπλουτίστηκαν σημαντικά εξαιτίας των αραβικών μεταφράσεων και της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Η λογική αναπτύχθηκε σημαντικά μετά την επανανακάλυψη των κειμένων του Αριστοτέλη μέσω των Αράβων.
Ερχόμαστε τώρα στο τρίτο κρίσιμο επιχείρημα του Γκραντ, το οποίο είναι η εξάπλωση και επικράτηση της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη. Πέρα από τις επτά ελευθέριες τέχνες, μέσα στα πανεπιστήμια διδασκόταν η φιλοσοφία του Αριστοτέλη, η οποία χωριζόταν σε τρεις τομείς: Φυσική Φιλοσοφία, Ηθική και Μεταφυσική. Η Φυσική Φιλοσοφία του Αριστοτέλη διαμόρφωσε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τον κόσμο. Τα έργα του Αριστοτέλη ήταν, όπως λέει και ο Γκραντ, ο καλύτερος διαθέσιμος οδηγός για τη μελέτη του σύμπαντος και χρησιμοποιήθηκαν από όλα τα πανεπιστήμια του Μεσαίωνα ως τα θεμελιώδη κείμενα Φυσικής Φιλοσοφίας. Η Φυσική Φιλοσοφία επηρέασε πολλούς κλάδους, όπως την Ιατρική και τη Μουσική, και ήταν το συστηματικό σημείο αναφοράς για όλους τους διανοητές. Γεννήθηκαν ερωτήματα που είχαν να κάνουν με την αιωνιότητα του κόσμου, το άπειρο, το κενό, τις κινήσεις των ουράνιων και επίγειων σωμάτων και την ύλη από την οποία αποτελείται ο κόσμος. Αυτά τα ερωτήματα θα πυροδοτούσαν μια φοβερή έξαρση πνευματικής παραγωγής.
Τέλος, το τέταρτο επιχείρημα του Γκραντ είναι η σύμπλευση του χριστιανισμού με την αριστοτελική φιλοσοφία. Πρόκειται για μία από τις πιο σημαντικές ιστορικές στιγμές της δυτικής σκέψης. Οι χριστιανοί λόγιοι ενσωμάτωσαν τις θέσεις του Αριστοτέλη στη Θεολογία με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι συμβατές με το δόγμα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διασταυρωθεί ο χριστιανικός λόγος με τον φιλοσοφικό, μια πορεία που θα άφηνε σημαντική παρακαταθήκη για τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Αυτή η κοινή πορεία, η οποία αρχικά εκφράστηκε με το περίφημο αβερροϊκό δόγμα της διπλής αλήθειας, δεν ήταν χωρίς προβλήματα. Έως πρώτο μισό του 13ου αιώνα, οι αντιφάσεις μεταξύ αριστοτελικής φιλοσοφίας και χριστιανισμού δεν αποτελούσαν σοβαρό πρόβλημα. Μετά την καταδίκη του 1277, ωστόσο, αρκετές από τις θέσεις του Αριστοτέλη απαγορεύτηκαν προκειμένου να μην υπάρχουν αυτές οι αντιφάσεις. Αυτό είχε ως συνέπεια να προκύπτουν διαφορετικές οικειοποιήσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας οι οποίες διαρκώς έθεταν διαφορετικά ζητήματα.
Καταληκτικά, το έργο του Γκραντ αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία ιστορίας της μεσαιωνικής επιστήμης. Ανήκει στην ιστοριογραφική παράδοση που αντιμετωπίζει την Επιστημονική Επανάσταση ως μια συνέχεια του Μεσαίωνα και όχι ως μια ριζική αλλαγή, όπως υποστηρίζουν παραδοσιακά οι ιστορικοί της Επιστημονικής Επανάστασης. Ανεξάρτητα από το αν συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς, κάθε ιστορικός οφείλει να λάβει υπόψη του τις θέσεις του Γκραντ. Από εκεί και πέρα, το κείμενο δεν είναι ιδιαίτερα τεχνικό, κάτι που το κάνει αρκετά φιλικό στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες χωρίς ειδική εκπαίδευση στην Ιστορία ή στις Φυσικές Επιστήμες. Ο λόγος του είναι μεστός και ουσιαστικός και η βιβλιογραφία στο τέλος είναι αρκετά πλούσια για όποιον/α επιθυμεί να διαβάσει και άλλα κείμενα σχετικά με την ιστορία της μεσαιωνικής επιστήμης.
Δημήτρης Πετάκος
