Η γαλλική μαρξιστική Επιθεώρηση La Pensee των εκδόσεων “Espaces Marx”, τεύχος 322 (Απρίλιος-Ιούνιος 2000) ήταν αφιερωμένη στο μέγα θέμα του Χριστιανισμού (Christianismes).
Ευτυχής συγκυρία επέτρεψε να βρούμε το τεύχος αυτό -το οποίο δεν κυκλοφορεί στην Ελλάδα- και να διαπιστώσουμε ότι το αφιέρωμα καλύπτει 115 σελίδες και ένα, εκτός αφιερώματος, μελέτημα: “Ο Χριστιανισμός στο Σχολείο” εκ 13 σελίδων.
1. Στην Εισαγωγή, ο Διευθυντής της Επιθεωρήσεως -κυκλοφορεί ήδη από το 1939-Antoine Cazanova, επισημαίνει ότι στο σταυροδρόμι των τεραστίων μεταβολών που βρίσκεται σήμερα η ανθρωπότης, η πίστις στον Ιησού Χριστό ως ενανθρωπίσαντα και σταυρω-θέντα, από τις δυνάμεις της Εξουσίας, Θεό, οι Μακαρισμοί και η επί του Όρους Ομιλία αποτελούν πηγές από τις οποίες οι άνθρωποι αντλούν ελπίδα και δύναμη στους αγώνες τους για ειρήνη, ελευθερία και δικαιοσύνη.
2. Ακολουθούν τρία κείμενα ιστορικού περιεχομένου, το σημαντικότερο από τα οποία είναι γραμμένο από τον ιστορικό Frar^ois Vouga και αναφέρεται στις πρώτες Χριστιανικές Κοινότητες. Πρόκειται, κατά τον συγγραφέα, για έναν πλουραλιστικό οικουμενισμό, δηλ. για ένα καινούργιο κοινωνικό μοντέλο στον κόσμο της αρχαίας Δύσεως. Πρόκειται για έναν οικουμενισμό η διαφορετικότητα του οποίου (Ιουδαίοι και Έλληνες, ελεύθεροι και δούλοι, άνδρες και γυναίκες) συνιστά και το ισχυρό συνδετικό του στοιχείο. Είναι ο οικουμενικός χαρακτήρας της Εκκλησίας του Χριστού. Η σημαντικότερη κοινωνική προσφορά -επινόηση την ονομάζει ο συγγραφέας- του Χριστού των πρώτων Χριστιανών υπήρξε αυτός ο πλουραλιστικός οικουμενισμός. Ο συγγραφέας παραθέτει αποσπάσματα του έργου του Αλέξανδρου Ζη-νόβιεφ (εγγονός του γνωστού Ρώσου επαναστάτη Γρηγορίου Ζηνόβιεφ). L’ Avenir Radieux, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι Χριστιανικές Κοινότητες απαρτίζονται από άτομα τα οποία έχουν συνείδηση του Εγώ τους. Ο θεός των Χριστιανών είναι ο δημιουργός της υποκειμενικής ατομικότητος (subjectivite individuelle). Και προσθέτει ο Vouga ότι αυτό που συνέβαλε περισσότερο στην επιτυχία του Χριστιανισμού είναι η καινή συνείδηση της υποκειμενικής ατοί μικότητας. Τις θέσεις του, ο Vouga, στηρίζει κυρίως στην προς Γαλάτας Επιστολή του Παύλου (2,16 και 1,12-17) και καταλήγει να θεωρεί το Χριστιανικό Μήνυμα ως δύναμη διακρίσεως μεταξύ του προσώπου και των ιδιοτήτων του, ενώ καταγράφει και σχετικές σκέψεις του Πα-σκάλ.
3. Ο Χριστός απέθανε προ είκοσι αιώνων και -προσθέτουν οι πιστοί- “ανεστήθη”, γράφει σε άρθρο του με τίτλο “Ίδε ο Άνθρωπος” ο Bernard Cottret του Πανεπιστημίου Versailles-Saint-Quentin. Η Ανάστασις του Χριστού συγκροτεί το “ελάχιστο υπόβαθρο πίστεως” από την εποχή των Χριστιανών των πρώτων αιώνων μέχρι την εποχή μας. 0 Χριστιανισμός, σε σύγκριση με τις ιστορικώς κατεστημένες θρησκείες, δηλ. Ιουδαϊσμό και Ισλάμ, κατέχει μια διπλή μοναδικότητα γιατί ο Ιησούς Χριστός δεν είναι μονον ο διαγγελεύς, αλλά αυτό τούτο το περιεχόμενο του μηνύματος του Θεού. είναι αυτός ο ίδιος το Ευαγγέλιο.
Το να είσαι Χριστιανός σημαίνει ότι πιστεύεις στον Χριστό και όχι ότι προσχωρείς σε μια θεωρία ή μια ιδεολογία, οι οποίες κηρύχθηκαν από “Αυτόν”. Η Χριστιανική Κοινότης, δηλ. η Εκκλησία, ταυτίζεται με το σώμα του Χριστού. Η Εκκλησία δεν είναι μια απλή συνέλευσις πιστών, αλλά πραγματοποιεί στους κόλπους της την συγχώνευση (fusion) κάθε πιστού με τον Σωτήρα και κάθε πιστός βρίσκει την ολοκλήρωσή του στην Εκκλησία, δια της συμμετοχής του στην Θεία Ευχαριστία.
Η διατύπωσις του Πιλάτου “Ίδε ο Άνθρωπος” καθιστά τον Ιησού έναν καθρέπτη της βασανιζόμενης ανθρωπότητας. Αυτή η εικόνα του Χριστού με τον ακάνθινο στέφανο είναι πολύ πιο ανθρώπινη από την εικόνα του Χριστού-Βασιλέως ή του Χριστού-Κριτού. 0 Cottret αναφέρεται στον Gerrard Winstanley, απόστολο της μακράς αγροτικής επαναστάσεως στην Αγγλία κατά τα έτη 1642-1660, ο οποίος, το 1649, απευθύνει ένα μανιφέστο στους “Υιούς των Ανθρώπων” για να προσδώσει στην έννοια του Μεσσία συλλογικό περιεχόμενο, ώστε η σωτηρία της ανθρωπότητας να πραγματοποιηθεί “εν τω παρόντι βίω”.
4. Συναφές με την προηγηθείσα προβληματική του Cottret είναι και το θέμα που αναπτύσσει ο θεολόγος και Διευθυντής της Επιθεωρήσεως America Libre, Frei Betto, “Τι είναι ο Ιησούς; Ένα όραμα της θεολογίας της απελευθερώσεως”. Κατ’ αυτόν, το συλλογικό ασυνείδητο της Δύσεως και της Ανατολικής Ευρώπης στρέφεται γύρω από το πρόσωπο του Ναζωραίου. Οι απόψεις των θεολόγων αποκαλύπτουν διαφορετικά προφίλ όπως, “επαναστάτης” κατά τον Brandon, “ελευθερωτής” κατά τους Boff και Sobrino, “χαρισματικός” κατά τον Venes. “εσχατολογικός προφήτης” κατά τον Sanders κλπ. Για τους Χριστιανούς ο Ιησούς της πίστεως είναι χαραγμένος στο πνεύμα και στις καρδιές τους ως “κατ’ εικόνα και ομοίωση”. Ο Betto θέτει το ερώτημα εάν ο Ιησούς της Πίστεως συμπίπτει με τον Ιησού της Ιστορίας και καταλήγει ότι ο Χριστός της Πίστεως έχει ξεπεράσει, στη συνείδηση των πιστών, τον Ιησού της Ιστορίας.
5. 0 Michael Lowy, φιλόσοφος, ερευνητής και πολιτειολόγος, αναφερόμενος στο θέμα “Μαρξισμός και θρησκεία”, αρχίζει με την γνωστή φράση ότι η “θρησκεία είναι το όπιο του λαού”. Φράση που έχει αποτελέσει την πεμπτουσία της μαρξιστικής αντιλήψεως για το θρησκευτικό φαινόμενο. Η φράση αυτή όμως, όπως δέχεται ο συγγραφεύς, είναι προμαρξιστική και δεν εκφράζει κάτι το ιδιαίτερα μαρξιστικό (n’ a rien de specifiquement mar-xiste). Ήδη από το 1840, ο Heine στο βιβλίο του για τον Ludwig Borne γράφει ότι, “ευλογημένη να είναι η θρησκεία που στο πικρό ποτήρι των δεινών της ανθρωπότητας ρίχνει μερικές ηρεμιστικές σταγόνες πνευματικού οπίου, λίγες σταγόνες αγάπης, πίστης και ελπίδας”.
Από το 1843 ο Mozes Hess, στα δοκίμιά του, δέχεται ότι “Η θρησκεία μπορεί να καταστήσει υποφερτή τη δυστυχισμένη συνείδηση σκλαβιάς, όπως το όπιο είναι μεγάλη βοήθεια στους πόνους της αρρώστιας”. Τέλος ο Μαρξ στο έργο του “Συμβολή στην Κριτική της Φιλοσοφίας του Χέγκελ” (1844), όπως γράφει ο Lowy, δέχεται ότι η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός, η ανάσα της καταπιεσμένης υπάρξεως, η καρδιά ενός κόσμου χωρίς καρδιά, είναι το πνεύμα σε μια κατάσταση πραγματικότητας χωρίς πνευματικότητα. “Βλέπουμε λοιπόν, γράφει ο Lowy, ότι η φράση αυτή του Μαρξ δεν ερμηνεύεται από τους σοβαρούς ερευνητές ότι η θρησκεία συμβάλλει στην αποβλάκωση των Λαών”.
Στο έργο του Μαρξ δεν βρίσκεται καμία μελέτη περισσότερο ανεπτυγμένη για το οποιοδήποτε θρησκευτικό φαινόμενο. Μπορούμε, όμως, κατά τον Lowy, να κατανοήσουμε τον διαλεκτικό χαρακτήρα της θρησκείας η οποία επενεργεί είτε ως νομιμοποίηση του κοινωνικού κατεστημένου, είτε ως αντίδραση κατ’ αυτού.
Αντιθέτως, ο Φρίντριχ Ένγκελς, αν και απεδέχετο τις υλιστικές και αθεϊστικές αντιλήψεις του Μαρξ, ίσως λόγω της “ευσεβιστικής” αγωγής του, επέδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τα θρησκευτικά φαινόμενα και τον ιστορικό τους ρόλο και γι’ αυτό ασχολήθηκε με τις κοινωνικές απαρχές του Χριστιανισμού, της πρώτης θρησκείας που κατέστη, κατά το δυνατόν, παγκόσμιος.
Οι πρώτοι Χριστιανοί είναι παρόντες και εμπνέουν όλα τα λαϊκά επαναστατικά κινήματα από τον μεσαίωνα μέχρι την επανάσταση των Γερμανών αγροτών και εργατών και των κομμουνιστικών επαναστάσεων στη Γαλλία. Εξ άλλου διαπιστώνει έναν δομικό παραλληλισμό μεταξύ των πρώτων Χριστιανών και του σοσιαλισμού, 0 Θωμάς Μύντσερ, θεολόγος και ηγέτης των επαναστατημένων αγροτών του XVI αιώνος, επεδίωκε την άμεση εγκαθίδρυση της Βασιλείας του θεού η οποία κατά τον Ένγκελς, θα ήταν μια κοινωνία αταξική, χωρίς ιδιωτική περιουσία και χωρίς κρατική εξουσία.
0 Καρλ Καουτσκυ, ο θεωρητικός της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της Β’ Διεθνούς, υπήρξε ο πρώτος ίσως μαρξιστής, ο οποίος στο βιβλίο του Der ursprung des christianismus (Η Απαρχή του Χριστιανισμού) το 1908, ασχολήθηκε με το χριστιανικό μήνυμα και την προσωπικότητα του Ιησού εμμένοντας στο απόσπασμα από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον (I, 34) “ουκ ήλθον βαλείν ειρήνην, αλλά μάχαιραν”.
Ο Έριχ Φρομ, στο “Δόγμα του Χριστού”, δημοσιευμένο στη Βιέννη το 1931, εμπνεόμενος από τον Μαρξ και τον Φρόιντ, θα επιδιώξει να συνδυάσει την ψυχανάλυση με τον ιστορικό υλισμό και να αναλύσει τις απαρχές της Χριστιανικής θρησκείας. Τον Φρομ ενδιαφέρει όχι τόσο το πρόσωπο του Χριστού όσο η πολιτικο-θρησκευτική του εικόνα και ιδέες των πρώτων οπαδών.
Αναφερόμενος, τέλος, ο Lowy στον Ερνστ Μπλοχ και στο βιβλίο του ο “Αθεϊσμός του Χριστιανισμού”, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Μπλοχ έχει επηρεάσει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον μαρξιστή την νοτιοαμερικάνικη Θεολογία της Απελευθερώσεως.
Από την σύντομη αυτή αναφορά στο αφιέρωμα της La Pensee επισημαίνουμε ότι η μαρξιστική σκέψη στη Γαλλία, με πολύ προσεκτικό προβληματισμό, ασχολείται με θέματα όπως η σχέση του ανθρώπου με τον θεό, οι δύο χιλιετίες Χριστιανισμού στον κόσμο, η έλευση του Χριστού στον ιστορικό χρόνο, τα ευαγγελικά κείμενα και οι επιστολές του Παύλου, καθώς και με τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες. Ανεξαρτήτως των στερεοτύπων θέσεων των μαρξιστών έναντι του θρησκευτικού φαινομένου, απόψεις όπως εκτίθενται στο αφιέρωμα πείθουν ότι είναι αποτέλεσμα σοβαρής και προσεγμένης προσεγγίσεως των θεμάτων με συναίσθηση πνευματικής ευθύνης.
Μπορεί να μην χρησιμοποιούν όρους όπως “ο Κύριος” ή ο “Σωτήρας”, ή να μην θεωρούν τον Χριστό ως θεό, δεν ασκούν όμως κριτική με φανατισμό και ευτελή συνθηματολογικά αποφθέγματα, ούτε εκφράζουν την απιστία τους με αυτάρεσκη αυτοπεποίθηση και ειρωνική κριτική. Αντιθέτως, στο αφιέρωμα φιλοξενούνται και συνεργασίες μη μαρξιστών.
Το αφιέρωμα κλείνει με αναδημοσίευση συνομιλίας του Διευθυντού του περιοδικού Antoine Casanova και του Emile Poulait (αμφότερων ιστορικών) και διατυπώνεται η θέση ότι “η έρευνα αποκομίζει πάντοτε οφέλη όταν συναντώνται πνεύματα διαφορετικών οριζόντων.
