Η ψυχρότερη δεκαετία της περασμένης χιλιετίας

Βαρύ ψύχος με παρατεταμένους χειμώνες σημειώθηκε στην Ευρώπη λίγο πριν από τα μέσα του 15ου αιώνα επηρεάζοντας άμεσα τις ζωές – και τις σοδειές – των ανθρώπων, προκαλώντας λιμούς και επιδημίες αλλά και οδηγώντας σε ορισμένες σημαντικές κοινωνικές αλλαγές. Αυτό ανακάλυψε μια ομάδα ερευνητών, φέρνοντας στο φως τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους το κλίμα μπορεί να έχει αντίκτυπο στις ανθρώπινες κοινωνίες αλλά και τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνίες αυτές μπορούν να οργανωθούν και να αμυνθούν απέναντι στις κλιματικές αλλαγές.

Η ανακάλυψη έγινε τυχαία από τη Σαντάλ Καμενίς, ιστορικό στο Πανεπιστήμιο της Βέρνης στην Ελβετία. Η ερευνήτρια αναζητούσε πληροφορίες για το κλίμα του 15ου αιώνα στη Φλάνδρα, η οποία τότε περιλάμβανε το σημερινό Βέλγιο, τμήμα της Βόρειας Γαλλίας, το Λουξεμβούργο και την Ολλανδία (γνωστές και ως Κάτω Χώρες). Εξετάζοντας ιστορικά αρχεία της εποχής παρατήρησε ότι η συγκεκριμένη περίοδος είχε κάτι το ιδιαίτερο.«Συνειδητοποίησα ότι κάτι έξω από τα συνηθισμένα συνέβαινε όσον αφορά το κλίμα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1430»

δηλώνει η ερευνήτρια σε δελτίο Τύπου της Ευρωπαϊκής Ενωσης Γεωεπιστημών.

Οπως είδε, σε σύγκριση με άλλες δεκαετίες της περασμένης χιλιετίας, σε αυτή του 1430 οι χειμώνες και αρκετές φορές και οι περίοδοι της άνοιξης φαίνονταν να είναι υπερβολικά ψυχροί όχι μόνο στις Κάτω Χώρες αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Σύμφωνα με τις αναφορές, για παράδειγμα, τον χειμώνα του 1432-33 στη Σκωτία οι κάτοικοι ήταν αναγκασμένοι να βάζουν τα μπουκάλια του κρασιού στη φωτιά ώστε να λιώσει το περιεχόμενό τους προκειμένου να μπορέσουν να το πιουν. Στην Κεντρική Ευρώπη πολλά ποτάμια και λίμνες είχαν παγώσει επανειλημμένως κατά τη διάρκεια της δεκαετίας ενώ στη Νότια Γαλλία καθώς και στη Βόρεια και στην Κεντρική Ιταλία – περιοχές που συνήθως έχουν ήπιο κλίμα – οι χειμώνες είχαν διαρκέσει ως τον Απρίλιο, συχνά με όψιμες παγωνιές. Ως αποτέλεσμα η παραγωγή των τροφίμων είχε μειωθεί και οι τιμές τους είχαν αυξηθεί σε πολλά μέρη της Ευρώπης. «Οσον αφορά τους ανθρώπους αυτό σήμαινε ότι πολλοί υπέφεραν από πείνα, πλήττονταν από ασθένειες και πολλοί πέθαναν» επισημαίνει η ιστορικός.

Θέλοντας να εξετάσει το ζήτημα περαιτέρω, η κυρία Καμενίς ζήτησε τη βοήθεια της Κάθριν Κέλερ, ειδικού στα κλιματικά μοντέλα στο Κέντρο Ερευνών για την Κλιματική Αλλαγή Εσγκερ της Βέρνης.

Οι δύο ερευνήτριες σε συνεργασία και με άλλους επιστήμονες ξεκίνησαν μια επισταμένη έρευνα προκειμένου να μάθουν περισσότερα σχετικά με το κλίμα της δεκαετίας του 1430 και το πώς αυτό επηρέασε τις ανθρώπινες κοινωνίες στη Βορειοδυτική και στην Κεντρική Ευρώπη.

Στο πλαίσιο της μελέτης, η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Climate of the Past» της Ευρωπαϊκής Ενωσης Γεωεπιστημών, εξετάστηκαν κλιματικά αρχεία, δεδομένα από δακτυλίους δένδρων, πυρήνες πάγου και ιζήματα λιμνών, καθώς και ιστορικά έγγραφα.

Με βάση τα στοιχεία που συγκέντρωσαν οι επιστήμονες προχώρησαν μεταξύ άλλων και στην ανασύνθεση του κλίματος της συγκεκριμένης περιόδου με μοντέλα. «Οι ανασυνθέσεις δείχνουν ότι οι κλιματικές συνθήκες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1430 ήταν πολύ ξεχωριστές» αναφέρει η κυρία Κέλερ. «Με τους πολύ ψυχρούς χειμώνες της και τα φυσιολογικά προς ζεστά καλοκαίρια η δεκαετία αυτή είναι μοναδική στα 400 χρόνια δεδομένων που εξετάσαμε, από το 1300 ως το 1700 μ.Χ. Ωστόσο τα μοντέλα ανασύνθεσης από μόνα τους δεν μπορούν να μας πουν την αιτία – προκλήθηκε αυτό το ανώμαλο κλίμα από εξωτερικές επιρροές, όπως π.χ. αλλαγές στην ηφαιστειακή ή στην ηλιακή δραστηριότητα, ή ήταν ένα τυχαίο αποτέλεσμα της εγγενούς μεταβλητότητας του κλιματικού συστήματος;».

Παρά το γεγονός ότι άλλες ψυχρές περίοδοι στην ιστορία του κλίματος της Ευρώπης μπορούν να εξηγηθούν – π.χ. το 1815 οι θερμοκρασίες ήταν χαμηλότερες στην ευρωπαϊκή ήπειρο και σε άλλα μέρη του πλανήτη εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου Ταμπόρα το οποίο είχε εκτοξεύσει τεράστιες ποσότητες τέφρας και σωματιδίων στην ατμόσφαιρα μπλοκάροντας την ηλιακή ακτινοβολία – το ψύχος της δεκαετίας του 1430 φαίνεται «ανεξήγητο».

Οι κλιματικές προσομοιώσεις που έκαναν οι επιστήμονες έδειξαν ότι οι ηφαιστειακές εκρήξεις και οι μεταβολές στην ηλιακή δραστηριότητα που σημειώθηκαν εκείνη την περίοδο δεν ήταν ικανές να ερμηνεύσουν το φαινόμενο. Αντιθέτως τα μοντέλα φάνηκαν να δείχνουν ότι οι συνθήκες «κατάψυξης» μάλλον οφείλονται στην τύχη – οι φυσικές μεταβολές του κλιματικού συστήματος οδήγησαν τυχαία σε έναν συνδυασμό παραγόντων ο οποίος έφερε στην Ευρώπη πολύ ψυχρούς και μακρούς χειμώνες και φυσιολογικά προς ζεστά καλοκαίρια.

Ως αποτέλεσμα η δεκαετία του 1430 ήταν μια πολύ δύσκολη και «σκληρή» περίοδος. «Εξαιτίας αυτής της συγκέντρωσης υπερβολικά κρύων χειμώνων με πολύ χαμηλές θερμοκρασίες που διαρκούσαν ως τον Απρίλιο και τον Μάιο τα σιτηρά πάθαιναν ζημιές, το ίδιο τα αμπέλια και η υπόλοιπη αγροτική παραγωγή» επισημαίνει η κυρία Καμενίς. «Υπήρξαν σημαντικές απώλειες στις σοδειές σε μεγάλο μέρος της Βορειοδυτικής και της Κεντρικής Ευρώπης. Αυτές οι απώλειες οδήγησαν σε άνοδο των τιμών των τροφίμων και κατά συνέπεια σε κρίση επιβίωσης και λιμό. Επιπλέον οι επιδημίες μαίνονταν σε πολλά μέρη. Η πείνα και οι επιδημίες οδήγησαν σε αύξηση της θνησιμότητας». Και οι συνέπειες δεν σταματούν εδώ. Οπως υπογραμμίζουν οι ερευνητές στο άρθρο τους «στο πλαίσιο της κρίσης κατηγορήθηκαν οι μειονότητες για τις δύσκολες κλιματικές συνθήκες, την άνοδο των τιμών των τροφίμων, τον λιμό και την πανούκλα». Παρ’ όλα αυτά, προσθέτουν, σε ορισμένες πόλεις όπως η Βασιλεία, το Στρασβούργο, η Κολωνία ή το Λονδίνο, οι κοινωνίες προσαρμόστηκαν με πιο εποικοδομητικό τρόπο, κατασκευάζοντας π.χ. κοινοτικές σιταποθήκες οι οποίες τους έδωσαν τη δυνατότητα να είναι περισσότερο ανθεκτικές στις μελλοντικές ελλείψεις τροφίμων.

Θα μπορούσε ένας τέτοιος τυχαίος συνδυασμός παραγόντων να ενσκήψει και πάλι και να βυθίσει ξανά την ήπειρό μας στο ψύχος; Οι επιστήμονες απαντούν ότι κάτι τέτοιο δεν είναι απίθανο να συμβεί. Τονίζουν όμως ότι οι μεταβολές τέτοιου είδους κινούνται πάντα μέσα στο πλαίσιο της κατάστασης του κλιματικού συστήματος σε κάθε δεδομένη εποχή, και σήμερα το κλίμα είναι πολύ πιο θερμό σε σχέση με τον 15ο αιώνα. «Ζούμε σε έναν πολύ πιο ζεστό κόσμο» εξηγεί η κυρία Κέλερ. «Ως αποτέλεσμα οι ακραίες κλιματικές καταστάσεις μάς επηρεάζουν διαφορετικά – τα ψυχρά ακραία είναι λιγότερο ψυχρά και τα θερμά ακραία είναι ακόμη θερμότερα».

Η κυρία Καμενίς από την πλευρά της προσθέτει ότι η δεκαετία του 1430 έχει να μας διδάξει κάτι, δείχνοντάς μας πώς οι κλιματικές αλλαγές μπορούν να επηρεάσουν τις ανθρώπινες κοινωνίες και προειδοποιώντας μας ότι θα πρέπει να λάβουμε μέτρα και να προετοιμαστούμε ώστε να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες της παρούσας ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.